Харыстааһын
Харыстааһын диэн оҕону көрүү-истии уонна өйүн-санаатын сайыннарыы ааттанар.
Ханнык баҕарар ийэ оҕотун харыстыыр, көмүскүүр. Кыаҕа баарынан. Оҕо кыра эрдэҕинэ кырдьык харыстааһыҥҥа, көмүскээһиҥҥэ наадыйар. Үгүс ийэлэр ити эбээһинэстэрин кыайа-хото толороллоругар ханнык да саарбахтааһын тахсыбат, арай аһара барбаттара эрэйиллэр.
Ийэ оҕотун харыстыыра Айылҕа биэрбит үтүө майгына буолар. Ийэлэргэ: «Оҕону харыстыахха, көмүскүөххэ» диэн өйдөбүл олох көнөтүнэн ылыныллар буолан хаалбыта оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар уларыйыылары киллэрдэ. Аныгы ыаллар биир уол, биир кыыс оҕолоох эрэ буолуулара харыстыыр санааларын ордук улаатыннарар. Баар-суох, биир эрэ улааппыт оҕолорун аһара харыстыыр, көмүскүүр ийэлэр элбээн хааллылар. Бу үтүө өйдөбүлү аһара туттуу улаатан иһэр эдэр дьону аны кэбирэтэн, ыараханы тулуйбат, мөлтөх майгылаах оҥортуурун сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ бэлиэтиир.
Оҕону көрүү-истии, аһатыы, айаҕар ону-маны укпатыгар үөрэтии, дөлбү түһэртэн харыстааһын ийэ хайаан да оҥоруохтаах эбээһинэһэ буолар. Таҥас-сап дэлэйбитинэн туһанан тымныыттан харыстаан таҥыннара сатааһыны биһиги ийэлэрбит кыайа туталлар. Араас түүлээх таҥастарынан хамсаабат гына үллэччи таҥыннаран бараннар, аны тиритиннэрэн кэбиһэллэр уонна куһаҕаны оҥоробут дии санаабаттар. Тымныы кэмҥэ оҕо тиритэрэ доруобуйатыгар куһаҕанын, туоҕа эрэ тиийбэтин, туга эрэ улаханнык табыллыбатын эбэтэр бэйэтэ мөлтөөбүтүн чуолкайдык көрдөрөр бэлиэ буолар.
«Туох барыта кэмнээх, кэрдиилээх»,- диэн этэллэр. Харыстааһын эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолара наада. Туохха барытыгар аһара барыы куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Ийэлэр тымныыттан харыстаныыга аҥардастыы итиитик таҥыннарыы өттүгэр салаллан хаалыылара оҕолорун доруобуйаларын мөлтөтөр. Аныгы оҕолор тымныынан эрчиллиилэрэ суоҕуттан олус элбэхтик тымныйан ыалдьалларын үгүстүк атын ыарыыларга балыйабыт. Урукку кэмҥэ чараас таҥастаах тоҥмут оҕону: «Таах тоҥон турума, ыл сүүрэкэлии түһэн биэр»,- диэн кытаанахтык этэллэрэ умнууга хаалбыта ыраатта.
Тымныйыыттан харыстаныыга сүрүн оруолу эрчиллии ыларын эдэр ийэлэр ситэ өйдөөбөттөр. Кинилэр бэйэлэрэ эмиэ эрчиллибэккэ улааппыттара ити дьарыгы ылыналларыгар уонна толороллоругар мэһэйдиир. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тымныыны тулуйа үөрэннэҕинэ, этэ-сиинэ эрчиллэн бөҕөргөөн хаалар диэн көннөрү этии кинилэргэ тиийбэт. Куруук эрчиллэрин бырахпатаҕына, оҕо тымныыны тулуйара өссө эбиллэн иһэр диэн медицинэ үлэһиттэрэ этэ, суруйа сатыыллар даҕаны ким да аахайбат. Манна арай ырыынак үйэтэ кэлэн медицинэ көмөтө харчынан сыаналанар буолуута сыыйа-баайа хамсааһыны таһаарыан сөп. Бу быһаарыы «Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр» диэн этиигэ сөп түбэһэр.
Этин-сиинин эрчийбэккэ эрэ аҥардастыы сылаас таҥаһы таҥна сылдьар киһи биирдэ эмэ сыыһа туттаран, ол эбэтэр аһара итиитик таҥнан баран аны итииргээн тиритэн хааллаҕына, «Этэ арыллан», эмискэ тоҥон тымныйан хаалыан сөп. Маннык быһыыттан ким да кыайан харыстаммакка хаалар. Бу курдук ыалдьааччылар элбээн хаалыылара аны төттөрү өттүгэр дьайан эрчиллии туһалаах диэччилэри соччо итэҕэйбэттэригэр тириэрдэр.
Ыаллар барылара биирдии, иккилии эрэ оҕолоохторо харыстыыр, көмүскүүр санааларын аһара күүһүрдэн кэбиһэр. Кинилэр оҕо эрчиллэн истэҕинэ доруобуйата бөҕөргүүрүн умнан, хаайа, харыстыы сатааһын диэки салалыннылар.
Киһи тымныыны тулуйар буолар ирдэнэр. Тымныытынан дьону, кыыллары үөрэтээри, эрчийээри кэмиттэн кэмигэр Айылҕа кыһына хойутаабакка эрэ кэлэн иһэр. Айылҕаҕа кыһын син-биир эргийэн кэлэн иһэринэн, халлаан тымныйарын уларытар кыах суоҕунан киһи тымныыны тулуйарга эрчиллэр эбээһинэстээх.
Оҕону сөптөөхтүк харыстааһын диэн кинини үөрэтии уонна эрчийии буолар. Халлаан тымныйарын ким да тохтоппотун быһыытынан аҥардас эрчиллии эрэ киһини тымныыны тулуйар гына оҥорор. Ким барыта төһө кыаҕа тиийэринэн эрчиллэ, тымныыны тулуйарга үөрэнэ сылдьара эрэйиллэр да, көрдөнүллэр да быһыы буолар. Бу эрчиллиини төрөппүттэр оҕолоро олох кыра эрдэҕиттэн саҕалаан баран быраҕан кэбиспэккэ, утумнаахтык дьарыктаан, үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэрин ситистэхтэринэ ордук туһаныа, бөҕө доруобуйалаах кэлэр көлүөнэлээх буолуохтара.
Медицинэ үөрэхтээхтэрэ оҕону биир сааһын иннинэ тымныынан эрчийэ үөрэтиэххэ, оччоҕо оҕо доруобуйата өссө бөҕө буолар диэн этэ сылдьыбыттара хаалан эрэр. Аҥардастыы харыстыы сатааһын тымныыны тулуйарга көмөлөспөт, элбэхтик эрчилиннэххэ эрэ доруобай кэлэр көлүөнэлээх буолуу ситиһиллэр.
Билбэт, үөрэммэтэх киһи араас быһылааҥҥа түбэһэрэ быдан элбэх буолар. Суол быраабылатын билбэт киһи ааһан иһэр массыынаҕа киирэн биэриэн сөп. Бары быраабылалары билии уонна олору халбаҥнаабака эрэ тутуһуу массыынаҕа сатыы киһи киирэн биэрэрин лаппа аҕыйатар. Аны массыыналар куруук элбээн иһэллэрин быһыытынан, арай суол быраабылаларын эрэ билии киһи массыынаҕа киирэн биэрэрин аҕыйатар кыахтаах. Билии-көрүү – оһолу, быстах суолга түбэһиини аҕыйатар.
Халтарыйан сууллан түспүт киһи уҥуоҕун тоһутан кэбиһэрэ баар суол. Кыахтаах, эрчиллиилээх киһи мээлэ охтубат, биирдэ-эмэтэ оҕуннаҕына даҕаны халымырдык охтуон сөп. Тустуук киһи хас оҕуннаҕын аайы дэҥнэнэн испэт. Барытыгар эрчиллии быһаарар. Ийэ оҕотун харыстааһына диэн өйдөбүл - кинини эрчийиитигэр саһан сылдьар. Ийэ оҕотун эрчийиэхтээх, үөрэтиэхтээх, барыга-бары кыахтаах буоларын ситиһиэхтээх.
Ийэ оҕотун харыстыахтаах диэн өйдөбүлү бары тутуһабыт. Харыстааһын диэн билбэт киһини, оҕону үөрэтии буоларын умнан кэбиһэрбит хомолтолоох.
Ийэ оҕотун хайдах көмүскүүрүттэн оҕотун өйө-санаата сайдар. Аһара баран көмүскээһин, куруук көмүскэтэ үөрэниитигэр тириэрдэр. Оҕо куруук, сыыһаны да, куһаҕаны да оҥордоҕуна көмүскэтэ үөрэниитэ бэйэтэ тугу оҥорбутугар эппиэтинэһэ суох буолуутун үөскэтэр. Тугу да оҥордоҕуна ийэтэ эппиэттиирин курдук өйдөбүл оҕотугар иҥэн хаалар. Маннык үөрэтии улаатан иһэр оҕолорго ордук куһаҕаннык дьайар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ бэйэтин кыаҕынан көмүскэнэ, харыстана үөрэниэхтээх. Кыайан көмүскэммэт оҕо муҥкук, барыттан-бары салла сылдьар буола үөрэнэр. Ийэ оҕотун хайдах көмүскэнэргэ, харыстанарга үөрэттэҕинэ, оҕото улаатан иһэн бэйэтэ харыстанарга үөрэнэр.
Оҕолорун иитиилэрэ, үөрэтиилэрэ мөлтөҕүттэн, сымнаҕаһыттан баай дьон уһун үйэлэрэ суохтар. Үһүс, төрдүс көлүөнэ дьонтон саҕалаан арыгыга, хаартыга ыллараллар, майгылара бардам, татым буолан араас быһылааннарга, быстах быһыыларга түбэһэллэр. Баайдара, маллара ыһыллан баранар. Сахалар уһун үйэлээх омуктар буоланнар баай дьон ити майгыларын билэллэр. «Баай дьон тоҕус көлүөнэҕэ тиийбэттэр»,- диэн этэллэр. Бу этии биир аймах дьоҥҥо быһаччы сыһыаннаах. Кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии өбүгэ үгэстэрин тутуһан, табатык баран иһэр буоллаҕына эрэ, аймах дьон сайдан-үүнэн иһиилэрэ ситиһиллэр кыахтаах. (1,15).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.