Харыстааһын икки өрүтэ
Аан дойду төрүт тутулуга уонна өй-санаа сайдыыта «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар үөрэхтэрэ этэригэр сөп түбэһэллэр. Өй-санаа сайдыытын, тупсуутун, киһилии быһыыланыыны ситиспитин бэлиэтэ харыстааһын диэн буолар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Киһи тугу барытын харыстыыр аналлааҕын иһин аһара баран аҥардастыы харыстааһын халыйыыны үөскэтэр. Оҕону харыстааһын икки тус-туспа өрүттэрэ манныктар:
2. Иитэн-үөрэтэн оҕо бэйэтэ харыстаныытын үөскэтии.
Харыстааһын бу икки өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:
1. Оҕону кыһыл оҕо эрдэҕиттэн көтөҕөн, сытыаран эрэ аһатан, көрөн-истэн улаатыннарар ийэ, дьахтар, көрөн-истэн харыстааһыны урутаан, элбэхтик оҥорор уонна онно үөрэнэн хааларыттан оҕото улааппытын да кэннэ, көрө-истэ сатыырын кыайан бырахпат, куруук кыра оҕо курдук саныырын уларыппат. Ийэ оҕону кыра эрдэҕиттэн көрө-истэ, харыстыы үөрэниитэ оҕото улааппытын да кэннэ хаалан хаалбакка, куруук кыра оҕо курдук саныырыттан, улааппыт оҕотун өйүгэр-санаатыгар буортуну оҥорорун өйдөөн, улаатан истэҕинэ бэйэтин бэйэтэ салайынар кыаҕын улаатыннарара туһалаах буолуо этэ. Оҕо улаатан истэҕинэ иитии, үөрэтии хайысхата тосту уларыйан, оҕо кыаҕа эбиллэн истэҕинэ, бэйэтэ ону-маны оҥороро, харыстанара эмиэ элбээн иһэрин төрөппүт кэтээн, көннөрөн, салайан эрэ биэрэрэ ирдэниэ этэ.
Оҕону көрүүгэ-истиигэ, иитиигэ-үөрэтиигэ дьахтар ылар оруолун үрдэтэн биэриини биһиги государствобыт кыаҕа баарынан оҥоро сатыыр. Yс сааһыгар диэри оҕо ийэтин көрүүтүгэр сылдьарын государство хааччыйар. Оҕо бу кэмҥэ ийэ кута, ол аата төрүт өйө-санаата сайдан, саҥарар тыла барыта төрүттэнэн оннуларын булалларын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар.
Айылҕа айбытынан төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар диэни олус көнөтүк, аҥар эрэ өттүттэн көрөн сыаналыыбыт. Бу санаа биир эмэ оҕолоох буолууттан аһара баран күүһүрэн хаалара харыстааһын аҥар өттүгэр халыйан барарын улаатыннарар буолла. Оҕону харыстааһын көрүү-истии өттүгэр халыйан барыыта барыттан-бары харыстыы, көмүскэһэ, хос-хос, эбии таҥыннара, сытыара, сынньата сатыылларыгар, ол аата көрөн-истэн харыстыылларыгар тириэрдэр. Бу санаа төһө да үчүгэй курдугун иһин улаатан иһэр оҕону атаах буолууга тириэрдэр, өйүн-санаатын туруга, тулуура суох оҥорон төрөппүттэринээҕэр күүһэ-уоҕа аҕыйах, мөлтөх үлэһит киһи буолуутугар, олоххо оҥорор ситиһиитэ намтыырыгар тириэрдэр.
Көрөн-истэн харыстааһын кэмнээх-кэрдиилээх буолара, оҕо улаатан өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ уларыйара ордук. Аһара халыҥнык таҥыннаран харыстааһын аны оҕону тиритиннэрэн ыарыыга ылларыыга тириэрдиэн сөп.
2. Оҕо өйө-санаата сайдан иһэринэн туһанан бэйэтин этин-сиинин харыстыыр кыаҕын улаатыннаран биэрии, харыстанар кыаҕа улаатан иһэригэр тириэрдэр. Ол курдук олорор оҕо охтор эрэ кутталлаах буоллаҕына, үөһээ ыттар буолбут оҕо улаханнык сууллуон, дэҥнэниэн сөбүттэн харыстаныы эмиэ улаатан биэрэрин ирдиир.
Оҕо улаатан, бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата киирэн истэҕинэ этин-сиинин харыстыырга үөрэнэрэ хайаан да эрэйиллэр. Эти-сиини харыстыырга ыарыы үөскээһинин туһата улахан. Ыарыы биллиитэ аһара барыыны тохтотор, харыстаныы наада буолбутун биллэрэр. Харыстаныы диэн киһи айылҕаттан бэриллибит олоҕун биир тутаах сыала буолар.
Оҕо тарбаҕын туохха эмэ дэҥнээн, хаан таҕыстаҕына “Аны оһоҕоһун тахсан хаалыа” диэн куттааһын, сэрэтии оҕону этин-сиинин кыра эрдэҕиттэн харыстыырга үөрэтэр күүһэ улахан.
Итииттэн харыстаныы диэн араас итии тэриллэртэн, ордук ууттан, күн уотуттан харыстаныы ааттанар. Оҕо тарбачыһан тугу барытын тардыалаан көрө сылдьар кэмэ улаатан истэҕинэ кэлэр. Оҕону итии тэриллэри тыытарыттан харыстаан кыра эрдэҕинэ тарбаҕын төбөтүн итиинэн хаарыттаран, кэһэтэн үөрэтии туһата олус улахан. Ол кэһэйиититтэн үөрэх ылынан оҕо ханнык да тэриллэри таарыйан көрөн, бэрэбиэркэлээн баран тыытарга соҕотохто үөрэнэр уонна уһуннук умнубат.
Тымныыттан харыстаныы диэн халыҥнык таҥнан биэрии буоларын бары билэбит уонна туһанабыт. Элбэхтик хамсанан биэрии тымныыны тулуйарга көмөтө улахан. Эдэр, кыанар, эрчимнээхтик хамсанар киһи чараас соҕус таҥастаах сылдьыан сөп. Урукку кэмҥэ тоҥо быһыытыйан эрэр оҕону «Ыл, сүүрэкэлии түһэн биэр» диэн этэллэрэ билигин хаалан сылдьар.
Эти-сиини харыстааһын диэн сайдан иһэр өй-санаа биир тутаах билиилэрэ буолуо этилэр. Манна халтарыйан дөлбү түһүмэ диэн үөрэх бастаан иһэрин тэҥэ, эрчиллиилээх буолуу эрэйиллэр.
Сэрэхтээх буолуу харыстаныы үөрэҕин төрүтэ буолар. «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этии киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан тугу оҥороругар барытыгар сэрэхтээх буоларын ирдиир.
Эр киһи оҕо төһө эмэ улаатан бэйэтэ ону-маны оҥорор буолуоҕуттан ыла иитиигэ ылсыһарынан, кыттыһарынан оҕону иитэн-үөрэтэн сэрэхтээх буолуутун улаатыннаран, бэйэтин бэйэтэ харыстаныытын саҕалыыр. Оҕо өйө-санаата сайдан, билиитэ-көрүүтэ кэҥээн истэҕинэ бэйэтин харыстанар кыаҕа түргэнник эбиллэр. Кыра эрдэҕинэ харыстанар кыаҕа саһыы, куотуу эрэ эбит буоллаҕына, улаатан иһэн араас харыстанар ньымата, албаһа элбиир, күүһүрэр. Ол харыстанар ньымаларга, албастарга үөрэтэринэн эр киһи үөрэҕэ уол оҕолорго олус туһалаах. Эти-сиини туохха эмэ дэҥнээһин, ыарыы үөскээһинэ харыстаныы улаатан биэрэригэр түргэнник тириэрдэр.
Оҕону харыстааһын иккис өрүтүнэн өйүн-санаатын сайыннарыы, көрсүө, сэмэй, сыыһа-халты туттубат, сэрэхтээх буолууга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии, оҕо өйө-санаата аһара барарын көрөн хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго, тулуурдаах буолууга үөрэтии ааттанар. Ол аата киһи быһыытын аһара барыма, айыыны оҥорума, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун алдьатыма, харыстаа диэн өйүн-санаатын үөрэтэн бэйэтэ харыстаныытын улаатыннарыы буолар. Бу үөрэх оҕо бэйэтэ өйүн-санаатын күүһүнэн, тулуурунан, кыаҕынан этин-сиинин харыстанарын үөрэтэн иҥэрии буоларынан туһата олус улахан.
Айылҕа айбытынан төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар. Бу санаа биир эмэ оҕолоох буолууттан аһара күүһүрэн хаалара харыстааһын аҥар өттүгэр баран хааларын үөскэтэн оҕону иитиигэ халыйыыны таһаарара куһаҕаҥҥа, оҕо атаахтык улаатыытыгар тириэрдэр. Оҕону харыстааһын аҥар өттүгэр барыыта барыттан-бары харыстыы, көмүскэһэ, эбии таҥыннара, сытыара, сынньата сатыылларыгар, ол аата көрөн-истэн харыстыылларыгар тириэрдэн кэбиһэр. Бу санаа төһө да үчүгэй курдугун иһин оҕону атаах буолууга, үлэни-хамнаһы кыайбат буолууга тириэрдэрэ улааппытын кэннэ уустуктары, өйө-санаата туруга суох буолуутун үөскэтиэн сөп.
Харыстааһын аҥар өттүгэр халыйыыта биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры ситэ билбэттэриттэн оҕону харыстааһын бэйэтэ эмиэ икки өрүттээҕин табан туһамматтарыттан үөскүүр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ оҕо өйө-санаата сайдыыта эмиэ сөп түбэһэр. Сэбиэскэй былаас өйү-санааны токурутуутуттан төрөппүттэр оҕолорун көрөллөр-истэллэр, харыстыыллар диэн өйдөбүлү аҥардастыы биир өрүтүнэн өйдүү, ылына үөрэнэн хаалбыппыт. Оҕону аҥардастыы көрөн-истэн, минньигэстик аһатан, сылаастык таҥыннаран, сынньата сытыаран харыстыы сатыыбыт. Буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорбут оҕобутун харыстыыр санаабытыттан көмүскэһэ сатаан, оҥорбут буруйун атыттарга түһэрэ сатыыбыт. Маннык харыстааһын, оҕо атаахтык иитиллэр буолуутугар тириэрдэрин сахалар үөрэхтэрэ быһаарар.
Элбэх остуоруйаларга олус элбэхтик үлэлиир, тоҥор-хатар көйгө кыыс улааттаҕына элбэх ситиһиилэри оҥорорун кэпсииллэр. Биир төрүппүтүнэн ааҕыллар Эллэй Боотур Омоҕой Баай икки кыыһыттан көйгө кыыһы талан, кэргэн ылан сахалары сайыннарбыта, элбэппитэ.
Төрөппүттэр харыстааһын бу икки өрүттэрин аһара ыыппакка, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын суох оҥорбокко, оҕо улаатан өйө-санаата сайдан иһиитигэр сөп түбэһиннэрэн туһаннахтарына туруктаах, ол аата туох барыта икки өрүттээҕин; үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын таба арааран туһанар өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэниэхтэрин сөп. Онтон харыстааһын аҥар өттүгэр халыйыыта биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры ситэ билбэттэриттэн оҕону харыстааһын бэйэтэ эмиэ икки өрүттээҕин табан туһамматтарыттан үөскүүр.
Олоххо «Туох барыта икки өрүттээҕин» билэн, тус-туспа арааран таба туһанар буолуу киһи буолууга тириэрдэр суос-соҕотох суол буоларын сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһаарар уонна киһи олоҕун устата, бу икки өрүттэри туһааннаах кэмигэр таба сыаналаан, ылынар быһаарыыларын икки ардыларынан, ортолорунан көрөн ылыннаҕына ордук таба, туһалаах буоларын туһанарыгар ыҥырар.
Оҕо улаатан истэҕинэ көрөн-истэн, бүөбэйдээн харыстааһын уларыйан, өйүн-санаатын сайыннаран бэйэтин бэйэтэ харыстаныытын үөскэтиигэ уларыйан биэриэхтээх. Төрөппүттэр, дьахталлар бу кэми аһаран, оҕону бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиспэккэ өйүн-санаатын сайыннарыыга ылсыһаллар.
Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ити быһаарыыны, харыстааһын икки өрүтүн кэмиттэн көрөн таба тутуһарга уонна оҕо өйүн-санаатын үөрэтэн харыстааһын кэлэр көлүөнэлэр салгыы сайдан иһэр суолунан баралларын хааччыйарын туһанарга ыҥырар.
Айылҕа айбытын быһыытынан аҥардастыы көрөн-истэн харыстыы сатыыр дьахталлары буруйдуу сатаабакка эрэ эр дьон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ ылсыстахтарына табыллар. Эһиги көмөтө суох, аҥардас дьахталлар оҕолору, ордук уол оҕолору, киһи быһыылаахтык иитэн улаатыннарбаттарын таба өйдөөн, кинилэри кытта сыһыаҥҥа тулуурдаах буолууну ситиһэллэр. Оҕолорун тустарыгар олоххо көрсөр араас ыарахаттары тулуйаллар.
Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ити быһаарыыны, харыстааһын иккис өрүтүн уруттаан тутуһар уонна оҕону өйүн-санаатын үөрэтэн харыстааһын кэлэр көлүөнэлэр салгыы сайдан иһэр суолунан баралларын хааччыйарын быһаарар.
Ханнык баҕарар ийэ оҕотун харыстыыр, көмүскүүр аналлаах. Кыаҕа баарынан. Оҕо кыра эрдэҕинэ кырдьык харыстааһыҥҥа, көмүскээһиҥҥэ, көрүүгэ-истиигэ, көтөҕө сылдьыыга наадыйар. Биһиги үгүс ийэлэрбит ити эбээһинэстэрин кыайа-хото толороллоругар ханнык да саарбахтааһын тахсыбат, арай аһара көмүскэһэн, көрөн-харайан атаахтатан, бэлэмҥэ үөрэтэн, доруобуйатын, өйүн-санаатын мөлтөтөн кэбиспэттэрэ эрэйиллэр.
Ийэ оҕотун харыстыыра айылҕа биэрбит үтүө майгына буолар. Ийэлэргэ: «Оҕону харыстыахха, көмүскүөххэ» диэн өйдөбүл олох көнөтүнэн, ол аата аҥар өрүтүнэн эрэ ылыныллар буолан хаалбыта оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар куһаҕан өттүгэр уларыйыылары киллэрдэ. Аныгы ыаллар биир уол, биир кыыс оҕолоох эрэ буолуулара харыстыыр санааларын ордук улаатыннарар, күүһүрдэр. Баар-суох, биир эрэ улааппыт оҕолорун аһара харыстыыр, көмүскүүр ийэлэр элбээн хааллылар. Бу үтүө өйдөбүлү аһара ыытыы улаатан иһэр эдэр дьону аны кэбирэтэн, ыараханы тулуйбат, мөлтөх майгылаах, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат оҥортуурун сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ бэлиэтиир.
Оҕону көрүү-истии, аһатыы, айаҕар ону-маны укпатыгар үөрэтии, дөлбү түһэриттэн харыстааһын ийэ хайаан да оҥоруохтаах эбээһинэһэ буолар. Таҥас-сап дэлэйбитинэн туһанан тымныыттан харыстаан таҥыннара сатааһыны биһиги ийэлэр¬бит кыайа туталлар. Араас түүлээх таҥастарынан хамсаабат гына үллэччи таҥыннаран бараннар, аны сиэтэ сылдьан, бэйэлэрин кытта тэҥҥэ хаамтаран, тиритиннэрэн кэбиһэллэр уонна куһаҕаны оҥоробут дии санаабаттар. Тымныы кэмҥэ оҕо тиритэрэ доруобуйатыгар куһаҕанын, туоҕа эрэ тиийбэтин, туга эрэ улаханнык табыллыбатын эбэтэр бэйэтэ мөлтөөбүтүн чуолкайдык көрдөрөр бэлиэ буолар.
«Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх»,- диэн этэллэр. Харыстааһын эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолара наада. Туохха барытыгар аһара барыы куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Биһиги ийэлэрбит тымныыттан харыстаныыга аҥардастыы итиитик таҥыннарыы өттүгэр салаллан хаалыылара оҕолорун доруобуйаларын мөлтөтөр. Аныгы оҕолор тымныынан эрчиллиилэрэ суоҕуттан олус элбэхтик тымныйан ыалдьалларын үгүстүк атын ыарыыларга балыйабыт. Урукку кэмҥэ чараас таҥастаах тоҥоору гыммыт оҕону, олоххо уопуттаах төрөппүттэрэ: «Таах тоҥон турума, ыл сүүрэкэлии түһэн биэр»,- диэн кытаанахтык этэллэрэ умнууга хаалбыта ыраатта.
Тымныйыыттан харыстаныыга сүрүн оруолу эрчиллии ыларын эдэр ийэлэр ситэ өйдөөбөттөр. Кинилэр бэйэлэрэ эмиэ эрчиллибэккэ улааппыттара ити дьарыгы ылыналларыгар уонна толороллоругар мэһэйдиир. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тымныыны тулуйа, тымныы уунан кутта үөрэннэҕинэ, этэ-сиинэ эрчиллэн бөҕөргөөн хаалар диэн көннөрү этии кинилэргэ тиийбэт. Куруук эрчиллэрин бырахпатаҕына, оҕо тымныыны тулуйара өссө эбиллэн иһэр диэн медицинэ үлэһиттэрэ этэ, суруйа сатыыллар даҕаны ким да аахайбат, толорбот. Эрчиллиинэн куруук дьарыктаныыга арай, ырыынак үйэтэ кэлэн медицинэ көмөтө харчынан сыаналанар буолуута ыган, сыыйа-баайа хамсааһын тахсыан сөп. Бу быһаарыы «Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр» диэн этиигэ сөп түбэһэриттэн үгүстэргэ дьайыыта тиийэр кыахтаах.
Этин-сиинин эрчийбэккэ эрэ аҥардастыы сылаас таҥаһы таҥна сылдьар киһи биирдэ эмэ сыыһа туттаран, ол эбэтэр аһара итиитик таҥнан баран, аны итииргээн, тиритэн хааллаҕына, «Этэ арыллан», эмискэ тоҥон, тымныйан ыалдьан хаалыан сөп. Маннык быһыыттан ким да кыайан харыстаммакка хаалар. Бу курдук ыалдьааччылар элбээн хаалыылара, аны төттөрү өттүгэр дьайан эрчиллии туһалаах диэччилэри соччо итэҕэйбэттэригэр тириэрдэр.
Ыаллар барылара биирдии, иккилии эрэ оҕолоохторо харыстыыр, көмүскүүр санааларын аһара күүһүрдэн кэбиһэрэ халыйыыны үөскэтэр. Кинилэр оҕо эрчиллэн истэҕинэ доруобуйата бөҕөргүүрүн умнан, аҥардастыы хаайа, халыҥнык таҥыннара, көрөн-истэн харыстыы сатааһын диэки, ол аата элбэх ахсааннаах дьахталлар баҕа санааларын толоруу диэки салалыннылар.
Киһи тымныыны тулуйар буолара хайаан да эрэйиллэр. Тымныытынан дьону, кыыллары үөрэтээри, эрчийээри кэмиттэн кэмигэр айылҕа кыһына хойутаабакка эрэ кэлэн иһэр. Айылҕаҕа кыһын син-биир эргийэн кэлэн иһэринэн, халлаан тымныйарын уларытар кыах суоҕунан, киһи тымныыны тулуйарга эрчиллэр эрэ эбээһинэстээх. Манна кэлэн киһи кырдьык «Кыһалҕа кыһайан» тымныыны тулуйа үөрэнэргэ тиийэрэ, доруобуйатын, этин-сиинин бэйэтэ эрчийэн бөҕөргөтөрүн таба сыаналаабатын арыйар.
Оҕону сөптөөхтүк харыстааһын диэн кинини улаатан истэҕинэ үөрэтии уонна эрчийии буолар. Халлаан тымныйарын ким да тохтоппотун быһыытынан аҥардас эрчиллии, дьарыктаныы эрэ киһини тымныыны тулуйар гына оҥорор. Ким барыта төһө кыаҕа тиийэринэн эрчиллэ, тымныыны тулуйарга үөрэнэ сылдьара эрэйиллэр да, көрдөнүллэр да быһыы буолар.
Медицинэ үөрэхтээхтэрэ оҕону биир сааһын иннинэ тымныы уунан эрчийэ үөрэтиэххэ, оччоҕо оҕо доруобуйата өссө бөҕө буолар диэн этэ сылдьыбыттара хаалан сылдьар.
Билбэт, үөрэммэтэх киһи араас быһылааҥҥа түбэһэрэ быдан элбэх буолар. Суол быраабылатын билбэт киһи ааһан иһэр массыынаҕа киирэн биэриэн, уоту хайдах сэрэнэн туттарга үөрэммэтэх киһи уоту ыытан кэбиһиэн сөп. Бары суол быраабылаларын билии уонна олору халбаҥнаабака эрэ тутуһуу массыынаҕа сатыы киһи киирэн биэрэрин лаппа аҕыйатар. Аны массыыналар куруук элбээн иһэллэрин быһыытынан, арай суол быраабылаларын эрэ билии уонна кытаанахтык тутуһуу киһи массыынаҕа киирэн биэрэрин аҕыйатар кыахтаах. Билии-көрүү – оһолу, быстах суолга түбэһиини аҕыйатар кыахтаах, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн сэрэхтээх буолууга үөрэтиллэр.
Халтарыйан сууллан түспүт киһи уҥуоҕун тоһутан кэбиһэрэ баар суол. Кыахтаах, эрчиллиилээх киһи мээлэ охтубат, биирдэ-эмэтэ оҕуннаҕына даҕаны халымырдык охтуон сөп. Тустуук киһи хас оҕуннаҕын аайы дэҥнэнэн испэт. Барытыгар эрчиллии быһаарар. Ийэ оҕотун харыстааһына диэн өйдөбүл - кинини эрчийиитигэр саһан сылдьар.
Ийэ оҕотун харыстыахтаах диэн өйдөбүлү бары тутуһабыт. Ол эрээри бу өйдөбүлбүт эмиэ икки өрүттээҕин таба туһаныахпыт этэ. Харыстааһын диэн аҥардастыы халыҥнык таҥыннарыы, сытыарыы эрэ буолбатах, саҥа үөрэнэр оҕону иитии, үөрэтии буоларын умнан кэбиһэрбит хомолтолоох.
Ийэ оҕотун хайдах көмүскүүрүттэн оҕотун өйө-санаата сайдар. Аһара баран көмүскээһин, куруук көмүскэтэ үөрэниитигэр тириэрдэр. Оҕо куруук, сыыһаны да, куһаҕаны да оҥордоҕуна көмүскэтэ үөрэниитэ бэйэтэ тугу оҥорбутугар эппиэтинэһэ суох буолуутун үөскэтэр. Тугу да оҥордоҕуна ийэтэ эппиэттиирин курдук өйдөбүл оҕотугар иҥэн, үгэс буолан хаалар. Маннык үөрэтии улаатан иһэр оҕолорго ордук куһаҕан дьайыылаах.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтин кыаҕынан көмүскэнэ, харыстана үөрэнэрэ ордук. Кыайан көмүскэммэт оҕо муҥкук, барыттан-бары салла сылдьар буола үөрэнэр. Ийэ оҕотун харыстыыра, көрөрө-истэрэ харыстааһын бастакы өрүтүгэр сөп түбэһэр буоллаҕына, аҕа үөрэҕэ харыстааһын иккис өрүтүгэр сөп түбэһэр. Аҕа хайдах көмүскэнэргэ, харыстанарга үөрэттэҕинэ, оҕото улаатан иһэн бэйэтэ харыстанарга үөрэнэн иһэр кыахтанар.
Оҕолорун иитиилэрэ, үөрэтиилэрэ мөлтөҕүттэн, сымнаҕаһыттан, атаахтаталларыттан баай дьон уһун үйэлэрэ суохтар. Үһүс, төрдүс көлүөнэ дьонтон саҕалаан арыгыга, хаартыга ыллараллар, майгылара бардам, татым буолан араас быһылааннарга, быстах быһыыларга түбэһэллэр, баайдара, маллара сотору ыһыллан баранар. Баай Оруоһун уолугар үс сүүс сүөһүнү хаалларбытын, арыгыһыт, хаартыһыт уола балтараа сыл иһигэр матайдаан суох оҥорбута кэпсээҥҥэ киирэ сылдьар.
Сахалар олус уһун үйэлээх омуктар буоланнар баай дьон ити майгыларын билэллэр. «Баай дьон тоҕус көлүөнэҕэ тиийбэттэр»,- диэн этэллэр. Бу этии биир аймах дьоҥҥо быһаччы сыһыаннаах. Кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии өбүгэ үгэстэрин тутуһан уонна «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн этии ыйыытынан баран иһэр буоллаҕына эрэ, аймах дьон сайдан-үүнэн иһиилэрэ ситиһиллэр кыахтанар.
Өһөс, дьиппиэн, кытаанах майгылаах киһи олоххо ситиһэр ситиһиилэрэ сыыйа-баайа да буоллар сайдан, эбиллэн иһэр кыахтаналларын, арыгыга, наркотикка ылларара аҕыйаҕын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.
Оҕо кыра, бэйэтин кыайан харыстаммат эрдэҕинэ төрөппүт оҕотун көрөн-истэн харыстыыр эбээһинэстээх. Онтон оҕото улаатан истэҕинэ бэйэтэ бэйэтин харыстанарын ситиһэн, онно үөрэтэн биэрии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Улааппыт оҕо бэйэтэ бэйэтин хайдах эмэ харыстанан, көрүнэн-истинэн сылдьарыгар кыах биэрии төрөппүт оҕотун өйө-санаата сайдарыгар кыһанарын, олоххо таба суолу тутуһарын көрдөрөр.
Оҕо киһи билбэтин, оҥорботун оҥороро ордук кутталлаах. Киһи билбэтин оҥоруу диэн саҥаны айыы, ону-маны арыйа, буолары-буолбаты оҥоро сатааһын буолар. Киһи билбэтин оҥорууттан араас дэҥ, оһол тахсара ордук элбэх. Эдэрдэр киһиргэс, тиэтэйэр санааларыттан уонна “айыы үөрэҕин” сыыһаларыттан онно киирэн биэрэллэрэ элбээтэ.
Оҕо саҥаны айыыны оҥороруттан, айарыттан төрөппүттэр эрэйдэнэллэр, эрэйгэ тэбиллэллэр. Оҕо айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥороро олус кутталлаах, куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ аһара элбэх. Уоту умата үөрэнэ илик оҕо испиискэни умата оонньооһуна, саҥаны айыыта буолар. Оҕо уоту ыытан кэбистэҕинэ алдьархай чахчы тахсыан сөп. Сахалар оҕолорун харыстааннар “Айыы диэмэ”, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэр.
Көрсүө, сэмэй буолуу харыстаныы сүрүн төрүтэ буолар. Манна “Урут түһүмэ” диэн этэн үөрэтии аан бастаан туттуллар. Билбэт суолгар киирэн биэримэ, аан маҥнай толкуйдаан, ырытан көр, саҥа оҥоруллар дьыалаҕа туга эмэтэ табыллыбата хайаан да элбэх буолуон сөп диэн сэрэтэр үөрэх буолар. Бу быһаарыыга «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии олус сөп түбэһэр. Эдэрдэр оҥорор быһыыларыттан туох содул үөскээн тахсарын ситэ ырытан быһаарбаккалар оҥорон кэбистэхтэринэ, табыллыбакка хаалан эрэйгэ түбэһэллэрэ элбэх.
Төрөппүттэр оҕолорун көрсүөтүк, сэмэйдик туттууга, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, ол аата киһи буолууга, киһилии быһыыланарга аан бастаан, оҕолоро кыра эрдэҕиттэн үөрэтэллэр. Көрсүө, сэмэй дьон бэйэлэрин да харыстаналлар, оҕолорун харыстанарга үөрэтэллэр, кыайа-хото үлэлииллэр уонна олохторун киһи быһыылаахтык уһуннук олороннор омугу сайыннараллар.
Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ тугу барытын харыстаан, кэмчилээн, ыскайдаабакка туһанарга үөрэнэн иһэллэр.
Өй-санаа диэн киһиэхэ уһун кэмҥэ үгэс буолан үөскүүр айылҕа биир тутаах көрүҥэ буолар. Туох барытын курдук өй-санаа эмиэ харыстаннаҕына эрэ табылларын саҥа билэн туһанан эрэбит. Ол барыта сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорууттан үөскээбит сыыһа өйдөбүллэр сыыйа-баайа уларыйан эрэллэринэн быһаарыллар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ өй-санаа ордук сөп түбэһэр. Өй-санаа сыыһа хайысханан сайдан хаалыыта оҥорор, тутар өттүгэр сайдарын оннугар алдьатар, кэҕиннэрэр диэки халыйан хаалыан сөп. Атеизм үөрэҕэ өйү-санааны алдьатар өттүгэр халыппыта хойутаан да буоллар билэн тахсан, билигин таҥара үөрэхтэрэ сайдан, тарҕанан эрэллэр. Ырыынак олоҕо өй-санаа тупсуутун эрэйэрэ онно көмө буолар кыахтаах.
Харыстааһын өйдөбүлүн сахалар былыр-былыргыттан билэн сатаан туһаналлар. Куһаҕан тыллары саҥарбат буолуу өйү-санааны харыстааһын биир тутаах көрүҥэ буоларын билэн, ордук кыра оҕолор истэллэригэр куһаҕан тыллары ончу туттубаттар этэ. Бу үөрэх сүрүн төрүтэ «Айыы диэмэ», “Айыыны оҥорума” диэн этиилэргэ саһан сылдьарын сэбиэскэй былаас өйбүтүн-санаабытын буорту оҥорбутуттан, тиэрэ буккуйбутуттан билигин кэлэн таба өйдөөбөт буола сылдьабыт. Оҕолору куһаҕан тыллары саҥарбат буолуҥ диэн үөрэтиини оннугар киллэриэхпит этэ.
Оҕону харыстааһын бастакы өрүтүнэн көрүү-истии, аһатыы, таҥыннарыы буоллаҕына, харыстааһын иккис өрүтүнэн көрсүө, сэмэй, сэрэхтээх буолууга үөрэтии, оҕо өйө-санаата куруук аһара барарын көрөн хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго, тулуурдаах буолууга үөрэтии ааттанар. Киһи быһыытын, сиэри аһара барыма, айыыны оҥорума, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун алдьатыма, харыстаа диэн өйүн-санаатын үөрэтэн харыстааһын буолар.
Сэбиэскэй былаас Улуу Өктөөп өрө туруутун, былааһы ылыытын айыыны оҥоруу үчүгэй диэн ааттаан ылыммытыттан билигин айыыны “үчүгэй” диэччилэр, сэбиэскэй былаас тобохторо элбэхтэр. Сэбиэскэй былаас дьон олоҕор оҥорор сыыһалара биллэн билигин суох буолбутун кэннэ, бу айыы диэн тылбытын урукку, куһаҕана элбэх оннугар төттөрү киллэриэхпит этэ.
Айыы диэн тылбытын урукку оннун булларыахпытыгар, бу тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕин билэн аҕыйахтык, биирдэ-эмэтэ туттар буолуохпутугар диэри эрэйдэнэрбит, эдэрдэрбитин кыайан киһилии быһыыга ииппэккэ буруйу-сэмэни оҥороллоро элбииригэр тириэрдэрбит салҕанан баран иһэр. Сотору кэминэн буруйдаахтар, сэбиэскэй былаас тобохторо биллибиттэрин кэннэ, эппиэккэ тардыы, иэстэбил саҕаланыан сөп. Дьон баар-суох биир оҕолорун өйүн-санаатын “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн үөрэтэн буорту оҥоруу таах хаалара табыллыбат.
Былыргы кыыл, көтөр айыылар, Байанай таҥара айылҕаттан тугу эрэ ыларга, туһанарга аналлаах эбит буоллахтарына, билигин дьон айылҕаҕа сыһыаннара тосту уларыйан харыстыыр өй-санаа баһыйар өрүт буолара быһаарыллыбытынан, сахалар “Харыстас” таҥаралара сайдар кэмэ кэллэ. Былыргы, эргэрбит, туһалара суох буолбут таҥаралар хаалан, уларыйан биэрэллэрэ, саҥа “Харыстас” таҥара сайдыыта, харыстыыр санаа элбээн иһиитэ аныгы дьон олоҕун сүрүн көрдөбүлэ буолар.
Биһиги сахалар айылҕаны харыстыыр санаабыт атын омуктардааҕар быдан күүстээх. Ол иһин айылҕаны харыстааһын сахалар үөрэхтэрин тутуһан, алгыстарынан салаллан сайдара ордук олохтоох буолар. Айылҕаны харыстыыр “Харыстас” таҥара үөскүүрэ, сайдара, уларыйан, тупсан иһэр өй-санаа көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр буолла. (1,39).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.