Хохочой тоһуура

1922 сыл муус устар 18 күнүгэр билиҥҥи Бүлүү улууһугар Хохочой сиригэр кыһыллар 19 киһилээх В. Шатаев хамандыырдаах этэрээттэрэ бастаанньыттар тоһуурдарыгар түбэспитэ.

Бүлүү гарнизонун начаалынньыгын көмөлөһөөччүтэ В. Шатаев этэрээтэ, Н. И. Снитко көрдөһүүтүн толорон, Бүлүү оборуонатын салайааччыларын сорудахтарынан Хампа кыһылларын этэрээтигэр көмөҕө баран испит. Снитко этэрээтэ Хампаҕа үрүҥнэр чугаһаабыттарын билэн, онно көмөҕө баран иһэн, Хампаны үрүҥнэр ылбыттарын, сүүстэн тахсаларын билбит уонна эбии көмө көрдөөбүт эбит.

Шатаев этэрээтин байыастарыттан сэриигэ сылдьыбыт үс эрэ кыһыл сэрииһит баар эбит, атыттара сааны тутан да көрбөтөх эдэр дьон - оробуочайдар, Бүлүү куоратын II ступеннаах оскуолатын үөрэнээччилэрэ, Тылгыны өрөпкүөмүн сэкиритээрэ.

1922 сыл муус устар 17 күнүгэр аттаах уонна сэриилэрин сэбин сыарҕалаах акка тиэйбит бөлөх Бүлүүттэн Хампа туһаайыытынан хоҥнубут. Аара Сэптэминнээх диэн сиргэ хонон баран сарсыарда эрдэ Хохочой алааска тиийэллэр.

Сирин-уотун бэркэ билэр Куонаан Никииппэрэп баһылыктаах бастаанньаһыттар кыра аҥаардара (хамандыырдара сүрүн этэрээтин кытта атын сиргэ Сниткону бэйэтин маныыр), Снитко этэрээтин кэтэҕинэн эргийэн тахсан, Бүлүү диэки өттүн түөрт биэрэстэ ыраах сиринэн быһан сыппыттар эбит.

Этэрээт Хохочой алаас хоту өттүгэр киһи уҥуохтарын аттыгар тиийбитин кэннэ ытыалааһын саҕаланар. Бастакы ытыалааһынтан этэрээт үгүс байыастара таптаран өлөллөр эбэтэр бааһыраллар. Хаалбыттара сыарҕаҕа баайылла сылдьыбыт сэптэрин ылан ытыалаһаллар. Ол эрээри, хоттороллор.

Кыһыл этэрээтиттэн икки эрэ киһи тыыннаах хаалан Бүлүүгэ төннөн тиийэр (ГПУ байыаһа Н. Борисов уонна сирдьит В.С. Сивцев). Тоһуурга сылдьыбыт дьон кэпсииллэринэн, үрүҥнэр саа сэбэ, ботуруон кэмчи буолан, кыһылларга саба сырсан тахсан сүгэнэн, батаһынан-быһаҕынан түһэргэ күһэллибиттэр. Ол иһин хаан-сиин олус элбэҕэ үһү.

Хохочойго охтубут бойобуой доҕотторун куорат пааркатыгар бырааттыы ииҥҥэ көмөөрү туран, Бүлүү ыччата Сэбиэт былааһын иһин биир таммах хаан хаалыар диэри охсуһарга андаҕайбыта.

Сниткону Дьокуускай диэкки сэриилэспэккэ эрэ чугуйар былааннаах эрээри Бүлүүттэн көмө көрдөөбүт диэн, Оттон Бүлүү куоратын оборуонатын салайааччыларын (М.Г.Потапова, А.Г.Потапов, В.С.Синеглазова, военком Климов уо.д.а.) улахан суолтата суох хайысхаҕа, ким эрэ көрдөстө диэн, бэлэмэ суох этэрээти ыыппыттар, алҕаһаабыттар диэн сыанабыл баар. Снитко этэрээтэ Бүлүүттэн итиччэ ыраах тугу гына сылдьыбытай? Официальнай версияннан үрүҥнэр икки этэрээттэрин Бүлүүгэ чугаһаппат соруктаах сылдьыбыта диэн буолар. Ол эрээри, Снитко этэрээтэ ити кэмҥэ С. Канин уонна К. Никииппэрэп этэрээттэриттэн куота сылдьыбыта, онон дьиҥэр, кыһыл сэриилэригэр аһылык уонна аттарыгар от көрдүү сылдьыбыт соруктаах этэрээт буолуохтаах, онон Орто Бүлүү дьонун халаан, бэйэлэригэр утары туруорбут буолуохтарын сөп диэн сабаҕалааһын баар.

Хохочой тоһууругар түбэспит дьон

• Шатаев Василий Александрович - хамандыыр, уопуттаах сэрииһит.
• Кыһыл армеецтар
• Икки оробуочай, хомсомуоллар
• Тылгыны өрөпкүөмүн сэкиритээрэ, хомсомуол
• Сирдьит В.С. Сивцев.

Аҕыс үөрэнээччи:

• Винокуров Николай Егорович — 1905 с. төрөөбүтэ, комсомол чилиэнэ. Ытыалаһан иһэн, тоҥуу хаарынан куотан чугас ыалларга саһа сылдьарын, үрүҥнэр тутан ылан Хампаҕа илдьэн ыппыттара.
• Иванов (Ханды) Никифор Иннокентьевич — 1902 с. төрөөбүтэ, комсомол чилиэнэ.

Хохочой алдьархайын кэриэһигэр

• Саха народнай поэта Иван Гоголев тылларыгар «Хохочой» Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 8 күнүгэр. ырыа айыллыбыта.
• Бүлүү куоратыгар 1967 сыллаахха Комсомол болуоссатыгар (билигин Албан аат болуоссата) Обелиск Архыыптаммыт 2014, Ахсынньы 2 күнүгэр. туруоруллубута. Обелиск ааптардара: Саха Республикатын искусствотын үтүөлээх үлэһитэ, Саха Сирин народнай худуоһунньуга, Россия худуоһунньуктарын Түмсүүтүн чилиэнэ, скульптор Н. К. Пшенников уонна архитектор А. В. Гаврилов.
• «Хохочой» хартыына. Ааптар — Попов Иван Васильевич, Саха АССР народнай худуоһунньуга.
• 1972 сыллаахха Хохочой трагедиятын 50 сылыгар хомсомуол дэлэгээссийэлэрэ Хохочой алааһыгар мустан миитиннээбиттэр, канаат тардыспыттар. Бүлүү куоратын дэлэгээссийэтигэр педучилищеттан үс саамай күүстээх уолу талан илдьэ барбыттар: Лебедкин Семен (Үөһээ Бүлүү, Ороһу), Дмитриев Ахмет (Ньурба, билигин суруйааччы, Күндээдэҕэ олорор) уонна Колосов Илья (билигин биллиилээх кыраайы үөрэтээччи, Майаҕа олорор) сылдьыбыттар, уоннааҕылар куорат хомсомуол кыргыттара эбиттэр. Ылдьаа Куолаһап ахтар:

  Элбэх сиртэн дэлэгээссийэ кэлбитэ, ол иһигэр Үөһээ Бүлүүттэн (онно күрэскэ судьуйалаабыт Бычырдаан баара).

• 1978 сыллаахха хомсомуол 60 сыллаах үбүлүөйүгэр Хохочой - Дьокуускай маршрутунан 21 хомсомуол хайыһарынан айаннаабыттара. Олор истэригэр 9 Уус-Алдан, 9 Мэҥэ Хаҥалас, Үөһээ Бүлүүттэн биир Барахова диэн кыыс уонна Бүлүүттэн 2 кыыс Куличкина Маргарита Григорьевна уонна Васильева-Сотрудникова Степанида Васильевна бааллара. Кулун тутар 18 күнүгэр Хохочойтон араҕаллар уонна муус устар 3 күнүгэр Дьокуускайга тиийэллэр. Оптуобус арыаллыыр эбит. Аҥардас хайыһарынан эрэ сылдьан аара дэриэбинэлэргэ сороҕор тоҥон-хатан түүн эҥин тиийэллэр эбит. Сорох дэриэбинэлэргэ 2 хоноллор эбит. Ол быыһыгар кэнсиэртээн, биэчэр тэрийэн, хомсомуол туһунан лиэксийэ ааҕан, ардыгар хотоннорго ынах ыан, сүөһү сааҕын күрдьэн көмөлөһөн сылдьыбыттар. Баанньыктаналлар эбит.

Хайыһарга Саха АССР спордун маастарыгар бары хандьытаат буолбуттара.

• Нуучча суруйааччыта Борис Владимирович Лунин "Молодежь в осаде" кинигэтигэр гражданскай сэрии кэмигэр Саха сирин комсомолецтара дьоруойдуу охсуспуттарын туһунан кэпсэнэр, ол иһигэр Хохочойго буолбут быһылаан. Кинигэ Дьокуускай куоракка 1932, 1982 сылларга тахсыбыт.
• Москва куораттан кэлэ сылдьыбыт худуоһунньук, суруйааччы Василий Павлович Беляев "Хохочой: поэма о погибших семнадцати" диэн кинигэтэ Дьокуускай куоракка 1932 сыллаахха бэчээттэммит.