Хоҥорой

Хоҥорой (былыргы кыргыстыы "хайа-истиэп дьоно" диэн суолталаах, хакас.: Хоорай, Конгурей да дэнэр) – XIV үйэ бүтүүтүттэн XVIII үйэҕэ диэри Соҕуруу Сибииргэ, чуолаан Минусинск сиригэр баар буола сылдьыбыт Енисей кыргыстарын дойдулара. Хоҥорой олохтоохторо дойдуларын толай диэн ааттыыллара, ол аата биистэр холбоһуулара. Нууччалар бу сири Киргизская землица диэн ааттаабыттара.

Хоҥорой бэлиэтэ

Тэриллиитэ

ХIV үйэҕэ диэри Минусинск сирин моҕоллор баһылаан олорбуттара. Ол гынан баран 1368 сыллааха Юань дойдута ыһыллыбытын уонна ис сэриилэр саҕаламмыттарын кэннэ Хоҥорой моҕоллор былаастарыттан тахсыбыт. XIV үйэ бүтүүтүгэр Енисей кыргыстара илиҥҥин моҕоллору утары сэриилэригэр ойраттары кытта холбоспуттар уонна ол холбоһукка баһыйар буолбуттар. Үгэчи-кашка диэн кыргыс түмэнин баһылыга 1399 сыллаахха бэйэтэ салайар биистэр холбоһугун Хоҥорой диэн ааттаабыт.

ХVII үйэ бастакы аҥаарыгар Хоҥорой моҕол Алтын-хааннарыттан тутулуктаах буолбут. 1667 сыллаахха Сэнгэ баһылыктаах дьуҥҕаардар Хоҥорой сиригэр сэриинэн кэлэ сылдьыбыттар уонна Алтын-хааннары үлтүрүппүттэр. Мантан ылата Хоҥорой Дьуҥҕаар дойдутуттан тутулуктаах буолбут. Дьуҥҕаардар Хоҥоройго бэйэлэрин киһилэрин баһылыктыы ыытар этилэр. Дьуҥҕаар баһылыга Алтыр улууһугар олорор этэ. Кини ордуу Нинэ өрүс кытылыгар турара. Хоҥорой дьоно дьуҥҕаардарга дьаһаах (албан) төлүүр буолбуттара уонна сэрии кэмигэр көмө ыытыахтаах этилэр.

Хоҥорой биистэрэ

• Алтыр улууһа, ол иһигэр аймахтар:
  • Бэлтир,
  • Иргит,
  • Саҕай,
  • Сайаан,
  • Табан,
  • Чистэр.
• Алтыһар улууһа, ол иһигэр аймахтар:
  • Ачин,
  • Кызыл,
  • Тумат,
  • Шуй уо.д.а.
• Исар улууһа
• Туба улууһа:
  • Алахам
  • Алыт,
  • Байкот,
  • Бохтин,
  • Бугус,
  • Койбал,
  • Коль,
  • Корнат,
  • Үштэр,
  • Хайтон,
  • Ярин уо.д.а.

Дойду тутула

Улахан быһаарыылары ылынарга чыын диэн ааттаах Хоҥорой түөрт улуустарыттан хомуллубут сүбэ баар этэ. Холобур, 1627 сыллаах сүбэҕэ 700 киһи хомуллубута. Бу сүбэ быһаарыылаах оруолу кыргыс тойотторо оонньуур этилэр. Сүбэ "ордук" тойону талар уонна киниэхэ үрдүкү былааһы биэрэр этэ. Онон Хоҥорой дойдутун тутула талыылаах монархияҕа эбэтэр аристократическэй өрөспүүбүлүкэҕэ майгынныыр этэ.

Улуустары салайар тойоттор бэг (пиг) дэнэр этилэр. Араас кэмҥэ тойоттор ахсааннара эмиэ араас-араас буолара, 50-тан 300-кэ диэри. Хас биирдии тойон бэйэтэ былаахтаах буолара. XVII үйэҕэ үгүс тойоттор моҕол дьайыыта баар буолан кинилэр сололорун (тайша, бахши) ылынар буолбуттара. Дьуҥҕаардарга ордук бэрт буолбут тойоттор дьаһаах (албан) төлүүртэн босхолонор этилэр. Оннук тойоттору тархан дииллэрэ.

Тойоттор йаргучи диэн көмөлөһөөччүлээх буолаллара. Йаргучи дьон сууту-сокуону тутуһарын маныыллара. Тойон быһаарыыларын чазооллар толороллоро, ону таһынан кинилэр дьаһаах хомуйуутунан дьарыктаналлара. Хас биирдии чазоол 40 ыал бас билэрэ. Хомуллубут дьаһааҕы кирик диэн ааттаах анал маска бэлиэтииллэрэ. Ол иһин кыргыстар бэйэлэрэ туспа суруктаах этилэр диэн сабаҕалааһын баар.

Уопсастыба тутула

Хоҥорой дьоно "хасха сөөк" (маҥан уҥуох) уонна "пора сөөк" (бороҥ уҥуох) диэн арахсаллара. "Хасха сөөк" диэн кыргыстар бэйэлэрэ, "пора сөөк" диэн киштимнэр, ол аата кыргыс буолбатах, ол эрээри кинилэргэ бас бэриммит биистэр. Хас биирдии Хоҥорой улууһа бэйэтэ киштимнэрдээх буолара. Киштимнэр кыргыстарга дьаһаах төлүүр иэстээх этилэр. Дьаһаах кэмигэр кэлэрин гына кыргыстар киштимнэртэн аманаат ылар идэлээхтэрэ.

Хоҥорой дьонун сүрүнэ харачы эбэтэр "улуус дьоно" этилэр, ол аата боростуой дьон. Харачылары баай, элбэх сүөһүлээх чайзаннар, ол аата "ордук дьон" салайан олорбуттар. Улуус баһылыктара 500–1000 киштимнээх буолааччылар, саамай дьадаҥы уонна мөлтөх чайзан кыччаабыта 40-чэ киһилээх буолара. Чайзаннар үгэс быһыытынан аймахтарын уонна улуус дьонун кытта көһө сылдьааччылар, кинилэри "аймак" диэн ааттыыллар.

Хоҥорой Моҕол сирин, Кытайы, Бүрээт сирин уонна Орто Азияны кытта атыы-эргиэн ситимнээҕэ. Кытайтан Хоҥоройга солко таҥас, фарфор оҥоһуктары, иһит уо.д.а. аҕалаллара.

Сэрии

Хоҥорой сэриитин сүрүнэ аттаах боотурдар этилэр. XVII үйэҕэ кинилэр ахсааннара биир тыһыынчаҕа тиийэр этэ. Аттаах сэрииһиттэр ох саанан сэриилэһэллэрэ, ол эрээри ХVII үйэҕэ буораҕынан ытар саалар тарҕаммыттара (нууччалартан уонна дьуҥҕаардартан атыылаһар этилэр).

Эбии көр

• Енисей кыргыстара
• Кыргыс хаҕаната

Кинигэлэр

• Бахрушин С.В. Енисейские киргизы в XVII в. // Научные труды III. Избранные работы по истории Сибири XVI-XVII вв. Ч. 2. История народов Сибири в XVI- XVII вв. М.: Издательство Академии Наук СССР, 1955.
• Козьмин Н.Н. Хакасы: ист.-этногр. и хозяйств. очерк Минусинского края. – Иркутск: Изд. Иркут.секции науч. работников Рабпроса, 1925. – Х, 185 с. - (Краеведческая сер. № 4 / под ред. М.А. Азадовского; вып. V).
• Бутанаев В.Я. Вооружение и военное дело хакасов в позднем средневековье (по материалам фольклора) // Военное дело древних племен Сибири и Центральной Азии. — Новосибирск, 1981.
• Бутанаев В.Я. Вопрос о самоназвании хакасов // — Этнографическое обозрение. — 1992. — № 2. — С. 63–69.
• Бутанаев В.Я. Этническая история хакасов XVII—XIX вв / Материалы к серии «Народы Советского Союза». — М., 1990.
• Бутанаев В.Я.. Степные законы Хонгорая, Абакан : Изд-во Хакас. гос. ун-та им. Н.Ф. Катанова, 2004. - 278 с.; 21 см.; ISBN 5-7810-0263-4