Чараас мууска кииримэ

Чараас мууска кииримэ диэн этии дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥорума диэн өйдөбүллээх. Бу этии киһи оҥорор быһыыта баҕарбатаҕын да иһин куһаҕаҥҥа кубулуйан хааларын биллэрэрэ ордук улахан суолталаах.

Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын, саҥаны, урут билбэтин оҥорууга дьулуурун быһаарыыга саҥа, килбэччи тоҥмут чараас муус ыҥырар оруола аһара улахан. Күһүн эрэ буоллар оҕо эрэ барыта муус тоҥорун, хатыыскалыы, хаҥкылыы оонньуура хаһан саҕаланарын олус кэтэһэр. Күөл мууһа тоҥнор эрэ оҕолор кытыытыттан саҕалаан, хааман, хатыыскалаан иһирдьэ, дириҥин диэки киирбитинэн бараллар.

Чараас мууска киирии олус кутталлааҕын киһи барыта билэр. Улахан дьон муус халыҥыы илигинэ күөлгэ киирбэттэр. Кинилэр кыра эрдэхтэринэ бэйэлэрэ киирэн боруобалаан көрөн үөрэммиттэр эбэтэр төрөппүттэрин этэллэрин истэннэр чараас мууска киирбэт буола үөрэммиттэр. Үөрэҕи-билиини баһылааннар муус төһө халыҥнаахтык тоҥноҕуна улахан киһини уйар буоларын билбиттэр, ол иһин чараас, ситэ тоҥо, халыҥыы илик мууска сэрэнэннэр киирбэттэр.

Хайа да төрөппүт оҕотун күөл саҥа тоҥорун кытта «Мууска киир» диэбэт. Оҕотун харыстыыр, көмүскүүр санаатыгар муус тоҥон халыҥыы илигинэ «Мууска кииримэ» диэн этэр, үөрэтэр, такайар. Бу аата оҕотугар «Эн сэрэхтээх буол, саҥаны айыыны, дьон оҥорботторун оҥорума» диэн үөрэтэр. Биир эмэ киһи муус халыҥыы илигинэ киирэн ууга түһэрин, сорохтор муус анныгар баран өлөн хаалалларын кэпсээн оҕотун сэрэтэ сатыыр. Сахалар таҥараларын үөрэҕин төрүтэ оҕону харыстыыр, сэрэтэр өйтөн-санааттан саҕаланар уонна «Айыыны оҥорума», «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн биллэр этиилэринэн салайтарар.

Оҕо аан бастаан чараас мууска киирэрэ өйүгэр-санаатыгар олус ураты саҥаны арыйыыта, айыыны оҥоруута буолар. Муус хайыта баран дьырылаан тыаһаатаҕына куттанан ойуоххалаабатаҕына, ыстаҥалаабатаҕына табыллар. Урут хаһан да оҥорботох быһыыта буолан маннык балаһыанньаҕа киирэн көрө илигэ, кини өйүгэр-санаатыгар аан маҥнайгы быһыыта, саҥаны оҥоруута, айыыта буолан ууруллар. Өйө-санаата кутталы кыайыыга, тулуурдаах, ыстаҥалаабат буолууга үөрэнэр.

Аан бастаан чараас мууска киирии оҕоттон олус күүстээх санааны ирдиир, санаатын күүһүрдэр. Оҕолор бэйэлэрэ саҥа тоҥмут күөл аттыгар муһуннахтарына аан бастаан мууска ыраах киирбит эбэтэр туораабыт киһи «герой», оһуобай киһи буолар. Бары кинини батыһан, үтүктэн, хаалан хаалымаары, куттас аатырымаары чараас, киһи үктээтэҕинэ хайыта барар, лыҥкыначчы тыаһыыр мууһунан күөлү туоруу сатыыллар.

Дьон уһун үйэлэр тухары үөрэтэн, үгүстүк ууга түһэн билэн муус 7-10 см халыҥнаахтык тоҥо илигинэ сатыы киһи мууска киирэрэ кутталлааҕын быһааран тураллар. Киһи быһыылаах, киһи курдук оҥорор оҕо, үгүс дьон уһун үйэлэр тухары муспут билиилэрин-үөрэхтэрин туһанан, муус соччо халыҥнаахтык тоҥмутун кэннэ күөлгэ киирэллэр. Онтон киһи быһыытын, сиэри тутуспат, үгүс дьон билбит билиилэрин сыаналаабат, саҥаны, айыыны оҥоро сатыыр оҕо муус ситэ тоҥо, өссө чараас эрдэҕинэ мууска киириэн сөп.

Оҕолор хаһан баҕарар, ордук бэйэлэрин кыраларынан, ыйааһыннара чэпчэкитинэн туһанан муус ситэ тоҥо, халыҥыы илигинэ мууска киирэр кыахтаахтар. Ол кыахтарын кинилэр саҥаны оҥорор, киһи билбэтин билэ-көрө охсор санаалара ордук күүһүрдэн, күүркэтэн биэрэр. Манна оҕону киһиргэтии, тэптэрэн биэрии баар буоллаҕына, букатын сатайан туран чараас мууска киирэн иһиэхтэрин сөп. «Айыы үчүгэй, айыыны, саҥаны оҥор» диэн этии, өссө онно ыҥырыы, оҕолору итинник быстах быһыылары оҥороллоругар, олохторугар кутталлаах балаһыанньаҕа киирэллэригэр ыҥырарынан оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллара табыллыбат. "Айыы үөрэҕин" улахан сыыһата итинник быһаарыллар.

Сайдан иһэр, ону-маны билиэн баҕарар оҕо хас күн аайы саҥаны билэн, үөрэтэн иһэр. Бэйэтин санаатыгар тугу билбитэ барыта саҥаны арыйыы, айыы буолан иһэр. Саҥаны оҥоруута, айыыта, билэрэ-көрөрө эбиллэн иһиитэ оҕо ситиһиигэ, кыайыыга дьулуурун күүһүрдэр, өһөс санаатын сайыннарар. Оҕо бэйэтэ, өйө-санаата сайдарын тэҥинэн саҥаны арыйан, айыыны оҥорон иһэр. Ону киһиргэтэн, тэптэрэн, тиэтэтэн биэрии сатаммат, ыксаан, тиэтэйэн, бэйэтин кыаҕын сыыһа суоттанан сыыһа-халты туттунара элбиир.

Улахан, төһө эмэ элбэх уоппуту мунньуммут да дьон саҥаны айан оҥороллоро олус уустук, саҥаны оҥоруу биирдэ оҥорору кытта хаһан да табыллыбат, олус элбэхтэ боруобалаан, сыыһа-халты оҥорон баран көннөрөн-көннөрөн туох эмэ туһалаах оҥоруллара кыаллар. Саҥа улаатан эрэр оҕо саҥаны, киһи, дьон билбэттэрин оҥороро төһө да элбэх курдугун иһин, туһалааҕа отой аҕыйах, биир эмэ буолар.

Билигин киһи, дьон билбэттэрэ, чахчы аҕыйаан, «Что новое – хорошо забытое старое» диэн этиигэ сөп түбэһэр буолан турар. Тыһыынчанан сыллар тухары дьон бэртэрэ саҥаны айаннар олоххо киллэрэннэр, аҕыйаппыттар. Саҥаны, туһалааҕы айар, оҥорор дьон олус аҕыйахтар. Олоххо уоппуттаах, бэйэлэрэ уһуннук олорбут дьон элбэҕи билэллэринэн туһанан саҥаны, дьон билбэттэрин оҥороллоро ордук улахан туһаны аҕалаллар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ, оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан киһи буолууну баһылаан баран саҥаны, дьон билбэттэрин оҥороругар үөрэтэр, ыҥырар.

Оҕо билбэтигэр тэптэрэн, аһара баран иһэр майгынын арай «Чараас мууска кииримэ» диэн бобуу эрэ тохтотор. Бобуу, ол аата хаайыы, хааччах. Оҕо саҥаны айыыны оҥорорун бобуллар, хаайыллар, өйө-санаата аһара барара хааччахтаннаҕына эрэ табыллар. Баар-суох оҕолорун аһынар, харыстыыр төрөппүттэр оҕо өйө-санаата аһара барарын тохтотор бобууну, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи кэмигэр хайаан да оҥордохторуна эрэ табыллар.

«Саҥаны оҥор, ай» диэн үөрэтии үгүс оҕолор чараас мууска элбэхтик киирэллэрин, саҥаны, билбэттэрин оҥорон иһэллэрин көҕүлүүр, оҕолор ууга түһүөхтэрин сөптөөх балаһыанньаларын үксэтэр. Төрөппүттэр, оҕо өйө-санаата сайдыыта маннык уратылардааҕын билэн дьон, киһи оҥорбот быһыыларын, араас саҥаны айыылары оҥороллорун көрөн-истэн хааччахтаан, киһилии суолунан, киһи оҥорорун курдук оҥороллоругар үөрэтэллэрэ ирдэнэр. Оҕо тугу оҥорорун барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буола үөрэннэҕинэ киһи быһыылаах киһи буола улаатар диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэрин ылыннахпытына эрэ кэлэр көлүөнэлэр иитиилэрэ табыллар.

Оҕону ону-маны, дьон, киһи оҥорбот быһыыларын, билбэттэрин, айыыны оҥор диэн үөрэтии, тэптэрэн биэрии, киһиргэтии киһи быһыытыгар сөп түбэспэт түктэри быһыы буолар.

Оҕо өйө-санаата оннун булуор диэри, ол аата өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһиэр диэри элбэх сыыһаны-халтыны, ол иһигэр куһаҕаны оҥорор кыахтаах. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ дьону онтон сэрэтэр. «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн өй-санаа хааччахтара улаатан эрэр оҕону иитиигэ хайаан да тутуһуллаллар. Кэлэр көлүөнэлэри сыыһа хайысханан "айыы үчүгэй" диэн этэн иитии-үөрэтии түмүгүнэн саҥаны оҥоро сатыырга дьулуурдаах уолаттар быстах быһыыларга түбэһиилэрэ элбээн, ахсааннара аҕыйаан омук эстэр, симэлийэр, атын омукка баһыттарар кэмэ кэлиэн сөп.

Өй-санаа үөрэҕэ хас да көлүөнэ дьон нөҥүө дьайар. Билигин социализм бэлэм олоҕор үөрэнэн хаалбыт төрөппүттэр оҕолорун иитэр-үөрэтэр кыахтара кыччаан хаалла. Ордук ыарахан олоххо олорон билиилэрэ-көрүүлэрэ кэҥээбит эһэлэр уонна эбэлэр баар-суох сиэннэрин атаахтаппакка, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн, тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс буоларга үөрэттэхтэринэ, сиэннэрэ улаатаннар оҕолорун бэйэлэрэ үөрэммиттэрин курдук үөрэттэхтэринэ эрэ өбүгэ үөрэҕэ салгыы бэриллэр кыахтанар. (1,12).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" хаһыат №19. 24.09.2010.