Ынахсыт таҥара

Ынахсыт таҥара диэн ынах сүөһү таҥарата.

Уһун үйэлэр тухары араас омуктар сахаларга холбоһон сахалыы саҥарарга, сахалыы үгэстэри тутуһарга үөрэммиттэр. Ол иһин сахалар таҥаралара араастар уонна элбэхтэр.

Саха дьоно кэлин икки тыһыынча сыллар усталарыгар биир киһи салайар былааһын, диктатураны үөскэтэн тоталитарнай государствоны тэриммэтэхтэрин биир туоһутунан бэйэлэригэр холбоспут бары омуктар араас таҥараларын суох оҥорон симэлиппэтэхтэрэ, биир таҥараны күүһүлээн үөскэппэтэхтэрэ буолар.

Большевиктар коммунизм таҥаратын оҥоро сатааннар бары атын таҥаралары суох оҥоро, бобо-хаайа сатаабыттара да бэйэлэрэ уһаабатылар. Дьоҥҥо-норуокка барыларыгар биир таҥара баар буолара кыаллыбата өссө былыргыттан биллэр, барыларын өйө-санаата, баҕалара биир буолара олус өр кэмҥэ кыаллыбат. Аан дойду тутугуга Күн таҥара эрэ биир.

Сылгы көрөөччү сахалар таҥаралара Дьөһөгөй диэн ааттаах. Былыр-былыргыттан сорох сахалар төрүт дьарыктара сылгы көрүүтэ эбитин бэлиэтиир.

Булчуттар таҥаралара – Байанай диэн.

Ынах сүөһү таҥарата – Ынахсыт диэн баар. Бу таҥара билигин мөлтөөһүнэ, атынынан, Иэйиэхсит диэнинэн уларыйан барыыта хоро омуктар уларыйан сахаларга кубулуйбуттарыттан сибээстээх.

Билигин саха дьонун үксүлэрэ ынах сүөһү көрүүтүнэн дьарыктаналлар эрээри Ынахсыт таҥараны аанньа ахтыбаттар, кэлин кэмҥэ букатын да умуннулар. Бу таҥара аатын кинигэлэргэ да киллэрбэт буоллулар. Бу таҥараны умнууттан ынах сүөһүнү көрүү мөлтөөтө.

Бу таҥара аатын уларытыы туохтан сэдиптэнэн үөскүүрүн быһаара сатыыллар. Уһун үйэлэргэ таҥара уларыйыыта омук бэйэтэ уларыйыытыгар тириэрдэр.

Биһиги кыра эрдэхпитинэ сайылыктарга араас сиэдэрэй быһыы ойуулардаах кыра күрүөлээх ортотугар синньигэс туруору ураҕастаах тутуулар баар этилэр. Бу ойууннар ынахсыт тартарбыт бэлиэлэрэ диэн этэллэрэ. Былыргы кэпсээннэргэ ынахсыт тартарыытын туһунан аҕыйах бэлиэтээһиннэр хаалбыттар. Ынах сүөһү көрүүтүн-истиитин, эмтээһинин аныгы ветеринарнай үлэһиттэргэ эрэ сыҥалаан кэбиһииттэн Ынахсыт таҥара симэлийэн суох буолан иһэр. Ынахсыт таҥараны умнуу сабыдыалынан билигин дьон ынах сүөһүнү аанньа ахтан көрбөт буолан эрэллэрэ биллэрэр.

Былыргы кэпсээннэргэ ахтылларынан Хоро оҕонньор оҕус миинэ сылдьар, көлөтө - оҕус. Ынахсыт таҥара хоро омуктар таҥаралара этэ. Кинилэр сүрүн дьарыктара ынах сүөһү көрүүтэ буолара.

Сайдыылаах тимир уустара сахалар соҕурууттан хоту сирдэригэр көһөн кэлэннэр хоролору кытта бииргэ олорон, үлэ бары көрүҥнэригэр баһыйан, туоратан, симэлитэн, тыал буолбуттарга кубулутан кэбиспиттэр. Хороҕор муостаах ынах сүөһүнү сахатыйбыт хоролор көрөр-истэр буолбуттар. Нууччалар кэлиилэригэр биир да хоробун диэн ааттанар киһи суох буолбутун да иһин сахатыйбыт хоролор ынахсыт итэҕэллэрин сэбиэскэй былаас буолуор диэри илдьэ сылдьыбыттар. Сахалар ынах сүөһүлэрин таҥаратын Иһигэй Иэйиэхсити сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн киллэрэ сатааһын оҥоруллар.

Сахалар хоролор ынахсыт таҥараларын бэйэлэрэ Иэйиэхсит таҥаралаах буолан ылымматахтар. Ынахсыт таҥара хоро омуктар өйдөрүн-санааларын кытта симэлийбит. Бу кэмҥэ букатыннаахтык сүтэн эрэр, аата эрэ ордон сылдьар. Нууччалар кэлиилэригэр биир да хоробун диэн ааттанар, суруттарар киһи суох буолбутун кэнниттэн сэбиэскэй былаас кыайыаҕар диэри хоролор ынахсыт таҥаралара баар буола сылдьыбыт.

Сахалар төрүт өйдөрө-санаалара дириҥ силистээх. Былыргы өбүгэлэри умнан, быраҕан кэбиһэр санаалара суох. Бэйэлэрэ саханан хаалан, киһи, үчүгэй киһи буолуу өйүн-санаатын тутуһан оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннаран иһэллэр. Билигин саха дьонугар сайдыыны ситиһэргэ кыах баар буолла. Нуучча тылын, үөрэҕин күүһүлээн да кэриэтэ үөрэтэннэр, икки омук тылын баһылаан өй-санаа сайдыыта биллэрдик түргэтээтэ.

Оҕо «мөҕүллэн-мөҕүллэн» киһи буолар диэн этэллэр. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар айыыны оҥорбот буолара табыллыбат, кини өйө-санаата, ийэ кута саҥаны билэн иһэриттэн хомуллар, таҥыллар. Кини хас күн аайы туох саҥаны билбитэ, сатыыр буолбута барыта айыы буолар, өйүнэр-санаатыгар соннук ууруллан иһэр. Өй-санаа сайдан иһиитигэр элбэх билии-көрүү эрэйиллэр.

Эрчимнээх, билиэн-көрүөн баҕалаах оҕо өйө-санаата тугу эмэ саҥаны, айыыны, барыны бары оҥорор баҕата ураты күүстээх. Оҕону кыра эрдэҕиттэн киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын арааран билэн, олору оҥорбот буолуутугар үөрэтии хайаан да туттуллар. Оҕо куһаҕан быһыылары билэр буоллаҕына эрэ олору оҥорбот кыахтанар. Кини өйүн-санаатын киһи оҥорор быһыыларын оҥорор буолууга салайан биэрии, соннук үгэстэри иҥэрии улахан, иитэр-үөрэтэр дьон сыаллара буолар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык баҕа санаалар үөскээн, үгэс буолан иҥэн иһиилэриттэн кини таҥарата үөскээн олохсуйар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүө баҕа санаалары иҥэрэн, таҥаратын олохсутан биэрии бары төрөппүттэртэн, иитээччилэртэн ирдэнэр. Уол аҕатын курдук буолар баҕа санааланнаҕына, ол санаатын улаатан баран ситиһэр.

Саха дьоно хаһан даҕаны диктатура, тоталитарнай салайыы систиэмэтин баһылаан салайбыт дойдуларыгар киллэрбэтэхтэрин бэлиэтинэн ханнык да таҥараны суох оҥорботохторо, симэлиппэтэхтэрэ буолар. Омук бэйэтэ суох буолан, симэлийдэр, тылын-өһүн сүтэрдэр даҕаны, атын омук буола уларыйбыт дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар таҥаралара өр кэмҥэ хаалан хааларын Ынахсыт таҥара баар эбитэ биллэрэр.

Сахаларга былыр-былыргыттан сүүрүк оҕустаах Хоро оҕонньор туһунан үһүйээн кэпсээннэр бааллар. Билигин Хоро оҕонньор саха омук биир төрүтэ буолара саарбахтаммат. Ол да буоллар саха дьоно хаһан даҕаны ынах сүөһүнү көрөн, сөбүлээн олоҥхолоругар киллэрэн сүөһү көрөөччүнү арбаабыттара букатын суох. Сүөһү көрүүтэ, сылгы манааһына ханнык эрэ хамначчыт, ылгын уол үлэтэ буолар этэ. Олоҥхолорго баһыйар оруолу ылааччы, салайааччы тимир ууһа туойуллар, хайҕанар. Кини оҥорбут сэриитин сэбинэн сэбилэнэн бухатыыр атын бухатыыры кыайар. Олоҥхо диэн саха тимир ууһа тимир оҥорууларын арбыыр-хайгыыр, дьоҥҥо билиһиннэрэр ырыата-тойуга буолара итинник быһаарыллар.

Сахалар уһун үйэлэр тухары хоролордуун холбоһон хаалбыттар. Ынах сүөһүлэрин кыттыһан көрөр-истэр буолуохтарыттан ыла биир омук буолбуттар, Ынахсыт таҥараламмыттар. Бу икки омук холбоһуутугар сахалар тыллара, өйдөрө-санаалара, тимири уһаараллара, уһаналлара, үлэлэрэ-хамнастара баһыйан хоролор бары сахалыы саҥарарга үөрэммиттэр, үгэстэрин ылыммыттар. (1,16).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат. №330. 10.11.2016.