Үрүҥ айыы итэҕэлэ

Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн итэҕэл үөрэҕин икки өрүтүттэн былыргылар билиилэриттэн тутулуктаах өрүтэ ааттанар.

Ханнык баҕарар киһи аан маҥнай санаата тиийэн тугу эмэ быһаарыннаҕына эрэ ханнык эмэ дьыаланы оҥорор. Киһи тугу оҥоруохтааҕын эрдэттэн былаанныыр. Кини үчүгэйи санаатаҕына эбэтэр хантан эрэ таһыттан, кимтэн эмэ үчүгэй санаа киирдэҕинэ үчүгэйи оҥорор, онтон куһаҕан, хара санаа киирдэҕинэ, куһаҕаны да оҥоруон сөп. Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥороро аан маҥнай ханнык санаа киирэриттэн уонна бэйэтин санаата, ийэ кута хайдаҕыттан быһаччы тутулуктанар.

Саха дьоно ханнык баҕарар үчүгэй оҥорууларын үрүҥ, маҥан дьүһүннээн этэллэр. Омук итэҕэлэ үчүгэйи оҥорууга ыҥырар, үөрэтэр буоллаҕына, дьонугар барыларыгар үчүгэй санаа олохсуйарын үөскэтэр. Сахалар таҥаралара «Үрүҥ айыы» диэн ааттанара таах халлаантан ылыллыбыт буолбатах. «Үрүҥ» диэн тылга саха дьонун үчүгэйгэ баҕара саныыллара барыта түмүллэн сылдьар. Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕиттэн үчүгэйин, үрүҥүн талан ылыллыахтааҕын биллэрэн үрүҥ диэн тыл туттуллар. Таҥара аата үрүҥ диэн үчүгэй таҥара буоларын көрдөрөр быһаарыылаах буоллаҕына эрэ табыллар.

Үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары оҥоруу үчүгэй айыыны, «Үрүҥ айыыны» оҥоруу буолар. Үрүҥ айыы дьону сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, ыҥырар ол диэки хамсааһыны оҥороллоругар тирэх буолар. Саха дьонугар үчүгэйи элбэхтик оҥорон аатырбыт киһи өллөҕүнэ өйө-санаата «Үрүҥ айыы» буолар. Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн үчүгэйи элбэхтик оҥорбут киһини үтүктэргэ, кини курдук буоларга ыҥырар өйдөбүллээх. Элбэх үчүгэйи оҥорон баран өлбүт киһини уһун үйэлэргэ аатын-суолун үйэтитэн таҥара оҥостуу, «Үрүҥ айыы» оҥоруу ол иһин олохсуйбут.

Сахалар үгүс дьоҥҥо элбэх үчүгэйи оҥорбут таҥаралара «Үрүҥ Күн», «Үрүҥ Аар тойон», «Үрүҥ Айыы тойон» диэн ааттаналлар. Бу таҥаралар ааттарыттан да көстөрүнэн сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, дьоҥҥо элбэх үчүгэйи оҥороллоругар ыҥырар таҥаралар буолаллара быһаарыллар.

Билигин сахаларга тарҕанан эрэр итэҕэл былыргы бэйэтин аатынан «Үрүҥ айыы итэҕэлэ» диэн ааттанара буоллар ордук итэҕэтиилээх буолуо этэ. Тоҕо диэн быһаардахха, кырдьаҕас сахалар бары айыы диэн тылы икки өрүттээн тутталлар. Бу тыл икки аҥы суолталааҕын саха киһитэ барыта билэр. Биир өттө үчүгэйи, онтон аҥар өттө куһаҕаны оҥорууну бэлиэтиир. Ол барыта айыы диэн тыл киһи өйүттэн-санаатыттан тутулуктааҕыттан үөскээн тахсар. Киһи барыта биир өйдөөх-санаалаах буолара билиҥҥитэ кыаллыбат суол. Сорохтор куһаҕаны билэ-билэ, өйдөрүн-санааларын барытын ууран туран оҥороллор. Ай, айыы диэн тыллар киһи өйө-санаата үчүгэй дуу, куһаҕан дуу диэки хайысхалааҕыттан улахан тутулуктаахтар. Үчүгэйгэ баҕарар итэҕэл киһи өйүн-санаатын бу икки суолтатыттан биир үчүгэйин талан ыллаҕына эрэ үгүс дьоҥҥо таба өйдөнөр.

Саха дьонун үчүгэйгэ баҕара санааһыннарын түмэр итэҕэл аата «Үрүҥ айыы итэҕэлэ» диэн буолара оруннаах. Бу дьоҥҥо барыларыгар үтүөнү баҕарар итэҕэлтэн урукку диктатордар, аҥардастыы баһылыы сылдьыбыт дьон ааттара ылыллаллара ордук буолар. Былыргы кэмҥэ сахаларга итэҕэл уонна таҥара биир өйдөбүллээх курдуктар. Былыргы үйэлэргэ сахалары таҥараны итэҕэйээччилэр диэн ааттыыллара эмиэ биллэр.

Дьон барыта кэриэтэ ханнык баҕарар дьыаланы үтүктэн оҥороллорунан сибээстээн, үтүктэргэ, батыһарга аналлаах ханнык эрэ киһи мөссүөнэ баара хайаан да наадалаах. Бары атын омуктар таҥаралара ити үтүктэр сыалы толорорго аналлаахтар. Таҥараны итэҕэйэр дьон ханнык эрэ киһини батыһан ону-маны оҥороллорун ордук сөбүлүүллэр. Үтүктэргэ аналлаах дьону олус ыраахтан буолбакка, былыргы сахалар курдук аймахтартан, чугас биллиилээх дьонтан булан ылыллар. Чугас аймах киһи үчүгэй өрүттэрин булан үтүктэр дьонугар кини бэйэтин кута-сүрэ эмиэ көмөлөһөрүн былыргы сахалар билэллэр.

«Туос түүктүйэ» таҥара диэн буолар диэбит С.И.Боло. Туос түүктүйэ таҥара буоларын А.Е.Кулаковскай эмиэ эппит. (1,5). Былыргы сахалар таҥаралара «Түүктүйэ таҥара» диэн, өлбүт үтүө киһи улахан хомуһуннаах, күүстээх кутун-сүрүн хаайан, уура сылдьан үҥэн-сүктэн көмө көрдүүргэ аналланар эбит. Былыргы сахаларга маһынан оҥоруллубут киһи курдук быһыылаах, үтүө киһи кута-сүрэ иҥэриллибит таҥарата, эмэгэтэ баара биллэр. Үтүө киһи кута-сүрэ иҥмитэ, баарын биллэриэн, чугас дьонугар чахчы көмөлөһүөн да сөбүн сахалар былыргы кэпсээннэрэ бигэргэтэллэр.

Олус былыргы кэмнэртэн Үрүҥ айыылартан кэлэр билиилэр өс хоһооннорунан этиллэн биһиэхэ тиийэн кэлбиттэр. Өс хоһооннорун суолталарын, өйдөбүллэрин таба өйдөөн туһаныы эрэйиллэр. "Күн сирэ көҥдөй, айыы аартыга аһаҕас" диэн өс хоһоонун айыы диэн тыллааҕын иһин алгыска туһаныы табыллыбат. Эстэн-быстан, барар сирэ бараммыт киһи өлөрө-тиллэрэ биллибэт кэмигэр этинэр тылларын бары этэҥҥэ олорор дьоҥҥо туһаайан этии олус улахан сыыһа.

Сахалар ордук күүскэ иччилэри итэҕэйэллэр. Киһи олоҕо барыта тулалыыр Айылҕаны кытта тулхадыйбат тутулуктааҕын саха дьоно билэллэр. Сир-дойду иччитэ Аан Алахчын хотун хайа баҕарар киһиэхэ быһаччы да көмөлөспүтэ элбэх буолуо. Иччилэргэ итэҕэйии Айылҕа күүһүгэр итэҕэйии буолар. Сахалар иччилэргэ итэҕэйиилэрэ билигин да күүстээх. (2,122).

Туһаныллыбыт литература

1. К.Д.Уткин. Саха итэҕэлигэр «Кыыс таҥара». Дьокуускай: «Ситим». ЧИФ, 1994.- 8 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.