Үрүҥ Айыы тойон
Үрүҥ айыы тойон диэн өлбүт киһи үтүө, үчүгэй быһыылары оҥорбутун үтүктүү, таҥара оҥостон олоххо туһаныы ааттанар.
Былыргы сахалар киһи олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан, үчүгэй диэки өттүн тутуһан баран иһэрин чуолкайдык арааран бэлиэтииллэр. Дьон куһаҕан быһыылары оҥороллоро эбиллэн хааллаҕына сайдыы-үүнүү тохтуур, олох кэннинэн кэхтэр кэмэ кэлиитин «Айыы-хара элбээбит» кэмэ диэн сахалар бэлиэтээн этэллэр.
Үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэргэ киһи бэйэтин олоҕун устата оҥорор быһыылара барылара киирсэллэр. Киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын - хараҕа, онтон үчүгэй быһыылары оҥоруутун - үрүҥҥэ холооһун олус былыргыттан олохсуйбут үгэс. Киһи барыта сырдыгы, маҥаны сөбүлүүрэ, онтон хараттан, хараҥаттан саллара, сэрэнэрэ өйө-санаата сайдан барыытын салайан испит.
Сахаларга киһи өллөҕүнэ өйө-санаата туспа баран ыһыллан Үөһээ дойдуга барарын туһунан билии баар. Түүлгэ көрсөр өлбүт киһи кини туспа барбыт өйө-санаата сылдьара көстөр. Ол иһин айыы буолуу диэн өйдөбүл үөскээбит. Өлбүт киһи өйө-санаата туспа баран сылдьара айыы буолуу диэн ааттанар.
Саха дьоно үгүстүк туттар «Үрүҥ айыы» диэн өйдөбүллэрэ үчүгэй санаалаах өлбүт киһи өйүн-санаатын бэлиэтиир. Саха дьоно үчүгэй киһи туһунан бары баҕа санааларын, үчүгэй киһи тугу оҥоруохтааҕын барытын мунньан, үчүгэй таҥараларын «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттаабыттар.
Таҥараны итинник ааттааһын, бу үчүгэй санаалаах таҥара диэн өйдөбүллээх. Кыра хара киһи ханнык баҕарар тойону итинник ааттаан ыҥырыан сөп. Мин туспар «Үрүҥ айыы» буол, көмөлөс» диэн көрдөһүөн сөп. Тоҕо диэтэххэ кыра киһи санаатыгар тойон майгына үчүгэй буоллаҕына, киниэхэ эмиэ тугу эмэни бэрсиэн, туохха эмэ тииһиннэриэн сөп. Былыр тойон аһара былаастаах эрдэҕинэ, үчүгэй майгына, айыы санаата киирдэҕинэ кырата буоллаҕына аһара кырбаабакка босхолоон ыытыан сөп. Кыра, бу тойонтон улахан тутулуктаах киһи, тугу эмэ көрдөһөөрү, тойон үчүгэй санаатын уһугуннараары, бэйэтигэр тугу эмэ туһалааҕы оҥоттороору «Үрүҥ айыы тойон» диэн тыллары үгүстүк туттубутугар сөп.
Кыра дьон баҕа санааларын «Үрүҥ айыы тойон» хайдах эмэ толордоҕуна, бу тойон үчүгэй, айыы санаалаах тойон аатырар. Сахаларга үчүгэй, сымнаҕас майгылаах, аһыныгас киһини «Айыы санаалаах» киһи диэн этии баар. Бу этии киһи аһыныгас, харыстыыр санаатын уһугуннарарга аналлаахтык эмиэ туттуллар. Тойону «Айыы санаата» киирдэҕинэ сымнаҕастык дьүүллүөҕэ, сөптөөх быһаарыыны биэриэҕэ диэн эрэл санааттан эмиэ этиллэр.
Сахалар «Үрүҥ айыы тойон» диэн таҥаралара көннөрү, ханнык эрэ өлбүт тойон өйө-санаата буолар. Кини айыы санаатыттан, үчүгэй санаата киирэриттэн быһаччы тутулуктаах элбэх кыра дьон, тойон үчүгэй санаата киирдэҕинэ, онон туһанан кыра эмэ туһаны бэйэлэригэр таһаарынаарылар кинини «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттыылларыттан үөскээбит. Тойон киһи оҥорбут үтүө быһыытын үтүктээри, кыра буолан бэйэтин көмүскэтээри, харыһыттараары, тойону «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттааһын олоҕурбут.
Тойон уонна айыы диэн тыллар бииргэ кыттыспыттара былаас уонна итэҕэл биир буолбуттарын халбаҥнаабат туоһута. Былыргы сахаларга оннук кэмнэр кэлэ сылдьыбыттар. Одун Хаан уонна Чыҥыс Хаан остуоруйаҕа биллэр улахан салайааччы, баһылык, тойон дьон буолаллар. Кинилэри билиҥҥи кэм улахан салайааччыларыгар В.И.Лениҥҥэ эбэтэр И.В.Сталиҥҥа тэҥниэххэ сөп. Урут ыраахтааҕы былааһын, империятын саҕана Россия дьонугар барыларыгар христианствоны соҥнооһун ыытыллара. Оччолорго былаас уонна итэҕэл бииргэ түмсэн үлэлииллэрэ. Билигин эмиэ Россия былааһын күүһүрдүү христианствоны күүһүрдүүнэн ыытыллар уонна атын итэҕэллэри, ол иһигэр Үрүҥ айыы итэҕэлин эмиэ туоратарга дьулуһар.
Норуот, омук туһугар элбэх үтүөнү оҥорбут тойону хайҕаан уонна арбаан «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттаан таҥара оҥостон үҥүү государстволар, иллэр тэриллибиттэрин кэннэ буолбут курдук. Былыргы гректэр таҥараларын модун күүстээх дьон курдук саныыллар эбит. (1,179).
Таҥара диэн тылы быһаарарга, бу тыл «таҥаралаабыт» диэн өйдөбүлүн эмиэ туһаныахха сөп. «Таҥаралаабыт», барбыт, өлбүт киһи диэн өйдөбүллээх. (2,313). Таҥара буолуу диэн үчүгэй тойон өлбүтүн кэннэ аата суола хаалан, кэлэр көлүөнэ дьоҥҥо ыҥырар сирдьит буолуутун аата. Ол киһи аата, атын хаалар дьоҥҥо холобур буолан үтүө дьыалалары оҥорорго ыҥырар аналланар.
Сахалар сорох таҥараларын ааттара өлбүт тойоттор аатынан ааттаахтар. Бэйэтин омугун дьонугар элбэх үтүөнү оҥорон аатырдыбыт, баҕар сэриилээн да кыайан буолуо эбэтэр саҥаны арыйтаран кыайыылары оҥорбут тойону, өлбүтүн кэннэ аатын-суолун үйэтитэн таҥараҕа кубулуталлар. Кэлэр көлүөнэ дьон үтүө ааттаах омуктарын аатырдыбыт тойон киһилэрин арбаан, таҥара оҥостон, кини ситиспит кыайыыларын өссө ситиһээрилэр, дьулуурдарын түмэллэригэр аналланар. (3,121).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.
2. Далан. Дьылҕам миэнэ: Роман-эссе. Дьокуускай: Нац. кинигэ кыһата «Бичик» 1994.- 448 с.
3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.