Үһүс хонугар атаарыы

Сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн бары тыынар-тыыннаахтартан киһиэхэ эрэ салгын кута сайдар. Салгын кут үөрэҕи түргэнник ылынарынан киһи өйө-санаата түргэнник сайдар, билиини ылынар, саҥаны айыылары оҥорор кыахтанар.

Ай диэн тыл салгын кут саҥаны айыыны оҥорор үлэтин быһаарар. Санаа элбэх үлэтэ, ырытара, сыымайдыыра айар, арыйар, айымньы диэн тылларынан этиллэр. Бары тыынар-тыыннаахтартан киһиэхэ эрэ салгын кута сайдарыттан саҥаны, урут суоҕу, биллибэти, саҥаны айыыны оҥорон олоҕун тупсаран, үлэни сайыннаран иһэр. Ол иһин аан маҥнай саныыбыт, санаабытыгар ырытан көрөбүт, тылбытынан этэн, кумааҕыга суруйан өссө тупсарабыт, онтон илэтигэр оҥорон таһаардахпытына үчүгэй, киһилии быһыы буолар кыахтанар.

Ай диэн өй-санаа үлэтин быһаарар тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэн киһи оҥорор быһыытын биллэрэр тыл үөскүүр. Киһи оҥорор быһыыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларынан, бу айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх.

Үөрэх, билии диэн тыллар өй-санаа, салгын кут сайдыыны ситиһиитин биллэрэллэр. Үөрэҕи хос-хос хатылаатахха билии үөскүүр, умнуллара биллэрдик аҕыйыыр, туһаны аҕалар кэмэ кэлэр. Кинигэттэн ааҕан үөрэҕи ылыныы билиини иҥэринии буолар.

Киһи кыаҕа араас. Санаата эмиэ элбэх өрүттээх. Олоро кыайан  толороруттан көрөн икки аҥы арахсаллар:

1. Баҕа санаа.

2. Ыра санаа.

Баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан, күүһүнэн кыайан толорор, оҥорон таһаарар санаалара ааттаналлар. Бу санаалар быстах уонна киһилии санаалар диэн икки аҥы арахсаллар.

Ыра санаа диэн сахалар киһи хаһан да толорбот, санаатын аралдьытынар эрэ араас санааларын ааттыыллар. Араас буолар-буолбат ыра санааларга ыллара сылдьар киһи туһалааҕы, олоххо туттуллары оҥорор кыаҕа аҕыйыыр. Ол иһин аһара элбэх ыра санааларга ыллара сылдьыы киһи быһыыта буолбатах.

“Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһооно кыаҕа аҕыйаҕыттан, олоҕор тугу эмэ туһалааҕы ситиһэрэ кыаллыбат киһи ыра санаатыгар ону-маны оҥорон көрө сатыыра элбэҕин биллэрэр. Дьадаҥы киһи бэйэтин албыннанар, сымыйа, оҥорон көрөр ыра санаалара аһара элбиир уратыларын өс хоһооно арыйан биһиэхэ тириэрдэр.

Христианскай таҥара дьиэтэ элбэх дьадаҥы дьону албыннаары Ырай диэн ыра санаа дойдутун анаан-минээн олохтообут. Дьадаҥы дьон, ол дойдуга өллөхтөрүнэ тиийэн, баҕа санааларын дьэ толорон көҥүллүк олороллор диэн быһаччы албынныыллар. Сахалар ыра санаа диэн үөрэхтэриттэн ылан Ырай диэни үөскэтэн дьадаҥылары, үлэһиттэри албыҥҥа киллэрэллэр.

Салгын кут ыра санааларын көстүүлэрэ элбэхтэ хатыланан үгэскэ кубулуйдахтарына киһиэхэ Ырай диэн ааттанар албын дойдуну бу баар курдук көрдөрөллөр. Ыараханнык ыалдьан өлө сыһан баран үс хонук иһинэн өйдөнөн кэлбит дьон бэйэлэрин баҕа санааларын чахчы баарын курдук көрбүттэрин кэпсииллэрэ ону дакаастыыр.

Салгын кут түүллэрэ киһиэхэ хантан эрэ туораттан көрүү курдук көстөллөр. Ханна эрэ соһуччу тиийэн хаалбыт курдук сананар, ону-маны көрөр, бэйэтэ туга да баара биллибэт. Маннык түүллэр хас киһи араас, ураты баҕа санааларыттан тутулуктара улаханыттан таба тойонноноллоро үксүгэр кыаллыбат.

Киһи санаатыгар оҥорон көрбүтүн, айбытын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, ханнык эрэ быһыыга кубулуттаҕына, ким да оҥорон көрө илик быһыыта буоллаҕына биирдэ айыы буолан тахсар. Ай диэн тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ, бу тыл быһыыга кубулуйарыттан куһаҕан өрүтэ элбиирин биллэрэр.

Олоххо, дьоҥҥо туһалаах айыыны оҥоруу биир эмэ табыллар. Киһи олоххо туһаны аҕалар, үлэни сайыннарар биир эмэ саҥаны айыыны оҥорон олоҕу иннин, сайдыы диэки хамсатар, сыҕарытар.

Олоҕун устата киһи элбэх араас айыылары оҥоруон сөп. Олортон үгүстэрэ кыайан табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаҥҥа кубулуйаллар, куһаҕаны элбэтэллэр. Ону тэҥэ, киһи ыксыырыыттан, тиэтэйэриттэн бэйэтэ сыыһа-халты туттунан, үчүгэй да буолуон сөптөөҕү куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһиэн сөп. Ол иһин киһи оҥорор элбэх саҥаны айыыларыттан биир эмэ туһаны оҥорон, олоххо туттуллар кыахтанар. Ол иһин айыы диэн тыл куһаҕана элбэҕин “ыы” диэн ытааһын сыһыарыылааҕа биллэрэ сылдьар. Саха тылын үөскэппит ойууннар, үрүҥ айыылар бу тыл суолтатын быһаарыыга сыыспатахтара итинник дакаастанар.

Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ, олоҕор таба туһана үөрэнэ илигинэн саҥаны айыыны оҥороро ордук элбэхтик сыыһа-халты буолан тахсаллар. Сахалар ол иһин оҕону онно-манна түбэһиэ, сыыһа-халты туттунуо диэн харыстааннар, сэрэтэннэр “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр.

Киһи уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, ол аата айыыны оҥороругар олус улаханнык сэрэниэхтээҕин, элбэҕи билиэхтээҕин сахалар ирдииллэр. Бу ирдэбиллэрин “Кэс тыл” диэн айыыны оҥорууга аналлаах үөрэхтэригэр киллэрбиттэр. (1,110).

Салгын кут өйө-санаата диэн өссө үгэскэ кубулуйа илик үөрэхтэр, билиилэр ааттаналлар. Ол иһин өлбүт киһи салгын кута бастакынан, үс хонугунан ыһыллар, үрэллэр.

Өлбүт киһи өйө-санаата куттара ыһылланнар, айыы буолан Үөһээ дойдуга баралларын сахалар билэллэр. Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, куһаҕан санаалар онно тиийбэттэрин туһугар, өлөөччү киһи өйө-санаата куһаҕан санааларыттан ыраастанара эрэйиллэр. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы этиитэ” диэн үгэһи толорору ирдиир.

Өлөөрү сытар киһи оҥорбут хара айыыларын этэн, куһаҕан санааларыттан ыраастанан баран өйө-санаата анараа дойдуга барарын өй-санаа, таҥара үөрэҕэ ирдиир. Киһи куһаҕан санаалардаах өлөн хааллаҕына, өйө-санаата куһаҕан санааларын тардыһыыларынан кыайан ыһыллан хаалбакка, үөр буолан аймахтарын эрэйдиэн сөп.

Өлбүт киһини үс хоннорон баран көмүү олус былыргы кэмнэртэн олохсуйбут. Үс хонукка өлбүт курдук буолан баран өйдөнөн кэлбит дьон бааллар. Ол иһин үс хонук кэтэһиннэрии диэн ааттанар уонна куруук туттулла сылдьар. Үс хонук иһинэн өйдөнөн кэлбит дьон өйдөрө-санаалара ханан да уларыйан хаалбакка үтүөрэллэрэ, олоххо төннөллөрө биллэр.

“Өлбүт киһи аһыыта үс хонуктаах” диэн өс хоһооно өлбүт киһини үс хонук устата ахталлара, аһыйаллара элбэҕин биллэрэр. Үс хонугунан киһини көмөн кэбистэхтэринэ, тэйсии улаатан ахтыы, аһыйыы аҕыйыырын өс хоһооно бэлиэтиир. (2,176).

Эт-сиин үс хонуктан уһаатаҕына сытыйар, сыт тахсан барар. Ол иһин үс хонуктан уһаппакка эрэ көмөллөр. Ону тэҥэ үс хонукка киһи салгын кута көтөр, өйө-санаата ыһыллар. Үс хонук иһинэн өлбөккө өйдөнөн кэлбит дьон бааллара, онтон атыттар толору өйдөммөттөрө, өй-санаа, салгын кут үс хонук кэнниттэн ыһыллалларын биллэрэр.

Өлбүт киһини көмүүгэ, атаарыыга бары аймахтара, билэр дьоно, бииргэ үөрэммиттэрэ, үлэлээбиттэрэ сылдьаллар.

Үс хонук кэнниттэн өлбүт киһи көмүллэр уонна салгын кута үрэллэн ыһылларыттан атаарыы, ахтыы оҥоруллар. (3,93).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.

2. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.