Өй-санаа арахсыыта

Өй-санаа арахсыыта киһи ийэ уонна салгын куттара тус-туспаларыттан үөскүүр. Өй диэн ийэ кут үгэс буолбут өйө, онтон санаа диэн салгын кут санаата ааттаналлар.

Сахалар киһи өйө-санаата икки өрүттээҕин билэн, икки аҥы араарар буоланнар киһи уонна сүөһү диэн тыллары сороҕор холбуу киһи-сүөһү диэн тутталлар. Саха дьоно этэллэринэн киһи өйүн аҥар өттө киһилии өй-санаа - манна аныгы үөрэх этэринэн салайтарыы, дьону үтүктэн үөрэнии, үөрэҕи-билиини баһылааһын киирсэллэр, онтон атын өттүгэр, сүөһүлүү өй-санаа - манна киһи көннөрү тыыннаах буолуу иһин олоҕун олоруута, бэйэтин этин-сиинин баҕатын толоруута, харыстаныыта киирсэр эбиттэр.

Киһилии өйү-санааны урукку олох уоппуттара уонна аныгы үөрэх холбоһоннор үөскэтэн таһаараллар. Бу киһилии өй-санаа киһи саҥалыы өйүн-санаатын өттө буолар. Киһи күннээҕи олоҕор, аныгы үөрэх этиитинэн уонна атын дьону үтүктэн, киһилии өйүнэн-санаанан салайтаран олороруута киһилии олох, киһи быһыыта диэн ааттанар.

Саха дьоно киһи аҥар өттүн быһаарарга «киһи» диэн тылы бэйэтин тутталлар. Кинилэр этэллэринэн киһи аҥар өттө - дьиҥнээх киһи бэйэтэ буолар. Маны быһаарыыга «киһилии оҥор», «киһилии быһыылан», «киһи курдук буол» диэн этиилэр туттуллаллар. Онтон ити этиилэр барылара киһи майгынын, өйүн-санаатын быһаарар этиилэр. Ити аата киһи аҥар өттө - киһилии өй-санаа өттө. Киһилии өйү-санааны урукку олох уоппуттара уонна аныгы үөрэх холбоһоннор үөскэтэн таһаараллар. Бу киһилии өй-санаа киһи саҥалыы өйүн-санаатын быһаарар. Ону тэҥэ, «улахан киһи курдук буол» диэн этии өй-санаа төһө үөрэҕи ылынан истэх аайы эбиллэн иһиитин эмиэ бэлиэтиир. «Киһилии быһыылаах» диэн этии киһи күннээҕи олоҕор, аныгы үөрэх этиитинэн уонна атын, «киһилии быһыылаах» дьону үтүктэн, киһилии өйүнэн-санаанан салайтаран, киһи оҥорор быһыыларын оҥорон олорорун чуолкайдыыр.

Саха суруйааччылара, Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһи майгына икки өрүттээҕин таба туһананнар бэйэлэрин үлэлэрэ дьоҥҥо ордук тиийимтиэлэр. Кинилэр ити үлэлэригэр киһи элбэхтик үлэлээтэҕинэ, үөрэннэҕинэ эрэ киһилии майгылаах киһи буола улаатарын арааран бэлиэтииллэр.

И.С.Портнягин «Кто он, человек солнечного улуса айыы» диэн үлэтигэр «киһилии киһи» өйүн-санаатын толору арыйар. Кини сахалар киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга, оҕо кыра эрдэҕиттэн бары кыахтарын барытын ууралларын бэлиэтиир. Кини ити үлэтигэр киһи өйө-санаата эмиэ икки аҥы утарыта турар өрүттэрдээҕин ыйар. (1,9-10).

Киһилии өй-санаа диэн, дьоҥҥо кэлин үөскээбит уонна күннэтэ түргэнник сайдан-үүнэн иһэр, омук-омукка, бэйэ-бэйэҕэ хайдах сыһыаннаһыыларыттан уларыйан биэрэр, үөрэх, билии, сокуоннар барылара холбоммут киэҥ өйдөбүллэрэ буолар. Бу киһилии өй-санаа сахалар салгын куту быһаарыыларыгар сөп түбэһэр. Салгын кут диэн оҕо улаатан истэҕинэ сайдан иһэр киһилии өйө-санаата буолар.

Сахалар сүөһү диэн бары улахан кээмэйдээх, тыынар-тыыннаах эрээри, өйө-санаата суох харамайдары ааттыыллар. Ол иһигэр сорох киһи биирдэ эмэ киирсэн ылар кэмнэрдээх. Суруйааччы Г.В.Баишев - Алтан Сарын үөрэх сырдыгыттан маппыт киһи «сүөһү» курдук буоларын быһаарар. (2,79). Киһи биир эмэ кэмҥэ өйө-санаата тиийбэтэҕинэ эбэтэр төрүт суох буола итирдэҕинэ дьиҥнээх «сүөһүгэ» тэҥнэнэр. Сүөһү диэн, киһи өйүн-санаатын аҥар өттүн туспа арааран бэлиэтииргэ туттуллар тыл буолар. Көннөрү тыыннаах буолуу, олоҕу таах олоруу уонна ууһааһын иһин охсуһуу өттө - киһи быстах баҕа санааларын толорор иһин олоруута кини сүөһүлүү өйүн-санаатын өттө буолар.

Оҕо улаатан иһэн бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан баһыйа тутан салайбат буоллаҕына, киниэхэ сүөһүтүн өйө-санаата баһыйар. Кини тоҥорун да, буһарын да тулуйбат, ордук тугу эмэ минньигэһи сиэри эбэтэр иһээри гыннаҕына, букатын кыатаммат, хайаан даҕаны сиэтэҕинэ эбэтэр истэҕинэ эрэ табыллар уонна мин эрэ билбитим, миэхэ эрэ наада диэн санааланнаҕына, сүөһүтүн өйө-санаата сити көрүҥнэргэ баһылаан иһэр буолар.

Киһи бэйэтин этин-сиинин харыстанар, көрөр-истэр уонна бэйэтигэр туһалааҕы оҥостор өйө-санаата киһилии өйүттэн, салгын кутуттан туспа буолара быһаарыллар.

Аныгы үөрэхтээхтэр быһаарыыларынан киһи өйө-санаата икки өрүттээҕэ бигэргэтиллэн эрэр. Психолог Рон Хаббард үөрэтиитинэн киһи Айылҕаттан айыллыаҕыттан икки тус-туһунан өйдөөх-санаалаах буолар эбит. Бу икки өй-санаа киһи олоҕун араас балаһыанньаларыттан көрөн бэйэ-бэйэлэрин хардарыта солбуйсан биэрэллэр. Бу курдук киһиэхэ икки тус-туһунан өй-санаа баара киһи бу сирдээҕи олоҕун сиэригэр ордук сөп түбэһэр. (3,57-65).

Киһи өйүн-санаатын бу курдук икки аҥы арааран быһаарыы олус таба буоларын улахан дьон бары билэллэр. Бу быһыыны ордук чуолкайдык арыгы иһэн «өйө көтө» сылдьыбыт киһи арааран билэр. Кини итирэн өйө көтөн хаалбытын кэннэ тугу саҥарбытын, тугу гыммытын бэйэтэ букатын да өйдөөбөт. Өйө көтөн баран сылдьар кэмэ ханнык эрэ атын кэмҥэ сылдьыбыт курдук эбэтэр өйдөммөт, суох курдук буолар. Ол эрээри көрбүт-билбит дьон кэпсээннэринэн кини хайдах сылдьыбытын кэлин сыаналаан көрдөҕүнэ, ханнык өйүнэн-санаанан салайтаран сылдьыбыта быһаарыллар. Бу кэмҥэ киһи эрдэттэн тугу эмэ оҥоруом диэн иһигэр олохсуйбут былааннаах буоллаҕына, табылла түстэр эрэ онтун оҥорон кэбиспит буолар. Киһи бу итирбит кэмигэр олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэринэн салаллан сылдьара быһаарыллар.

Ханна эмэ барарыгар «Киэһэ кэлиэм, кэтэһээриҥ»,- диэбит эдэр киһи, алҕас, кээмэйин билбэккэ элбэҕи иһэн итирэн хаалан баран, тиийиэхтээх сиригэр тиийээри улахан араллааны тардан кэбиһиэн сөп. Киһи итинник быһыыта эрдэттэн толкуйдаммыт былааны киһи итирдэҕинэ ордук дьаныһан туран оҥорорун быһаарар. Киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыы туһунан өйдөбүллэр үгэс буолан уурулла сылдьар буоллахтарына эрэ, итирдэҕинэ даҕаны син бэрээдэктээхтик, аһара туттууну таһаарбакка эрэ сылдьыан сөп.

Үгүс кырдьаҕастар арыгы иһэн итирдэхтэринэ хата дьэ үчүгэй майгылара киирэрин ити быһаарыы эмиэ чуолкайдыыр. Билиҥҥи кырдьаҕастар, сэрии кэмин оҕолоро үчүгэй майгыга кыра эрдэхтэринэ чиҥник үөрэтиллибиттэрин итирдэхтэринэ даҕаны майгылара алдьаммата, киһилии быһыыларын сүтэрбэттэрэ быһаарар.

Өй-санаа итинник икки өрүттээх буолуутун сахалар салгын уонна ийэ кут диэн өйдөбүллэрэ толору быһаарар. Бу икки өй-санаа киһини хардары-таары салайан биэрэр кэмнээхтэр. Салгын уонна ийэ кут диэн өйдөбүллэр үөрэҕи-билиини ылынарга аналлаахтар киһи өссө биир өйө-санаата буор кут буолар. Буор кут хамсаныылартан уонна эт-сиин күүрүүтүттэн үөскүүр, эти-сиини быһаччы хамсатар өй-санаа.

Өй-санаа уонна эт-сиин арахсыыларын, тус-туспа өйүнэн-санаанан салаллалларын киһи салҕалыырыттан арааран билиэххэ сөп. Илиитэ салҕалыыр киһи онтун тохтотоору бары кыаҕын, өйүн-санаатын ууран сорох кэмҥэ салҕалыырын тохтотон кэбиһэр кыахтаах буолуон сөп. Салҕалааһын үгүстүк арыгыны аһара иһииттэн үөскүүр буолан салҕа буолбут арыгыһыттары кэтээн көрүөххэ сөп.

Арыгылаах үрүүмкэтин дьалкытан тоҕумаары бары кыаҕын ууран салҕалыырын тохтото сатыыр киһини көрөн өй-санаа салайар кыаҕа бүтэрэ чугаһаабытын быһаарыахха сөп.

Салҕалааһын диэн киһи өйүнэн-санаатынан, салгын кутунан кыайан быһаччы салайбат эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр үөскүүр хамсаныылар буолаллар. Ол иһин салҕалааһыны өй-санаа быһаччы дьаһайан кыайан салайбат, тохтотор кыаҕа суох.

Киһи өйө-санаата, куттара олус уустук, бииртэн-бииргэ бэриллэн иһэр, бэйэ-бэйэлэриттэн саҕанан барар уонна солбуһан биэрэр тутулуктаах оҥоһуулаахтар уонна олору кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. (4,42).

Туһаныллыбыт литература

1. Илин сурунаал. 1999. 1-2 N-рэ.

2. Г.В.Баишев - Алтан Сарын. Тоҕус этиҥ тойуга. Дьокуускай: «Бичик» нац, кинигэ кыһата, 1998.- 384 с.

3. Л. Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здодорья: Учебник по дианетике / Пер.с англ. под общей ред. М.И.Никитина /.- Москва: Воскресенье, Нью Эра Пабликейшнс Груп ( Совмест¬ное издание ). 1993.- 576 с.

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.