Өй-санаа төрүт тутулуга

Өй-санаа төрүт тутулуга диэн тылга аан маҥнай үөскээбит сүрүн өйдөбүлэ ааттанар.

«Ый» - ыйар, көрдөрөр, өйү-санааны хамсатар дорҕоон. Сахаларга «ый» дорҕоон халлаан Ыйыттан быһаччы тутулуктаах. Халлаан ыйын көстүүтэ күн аайы уларыйар; улаатар, кыччыыр, ыйар, көрдөрөр, киһини толкуйдатар, санаатын хамсатар аналлаах. Ол иһин Ый диэн ааттаммыт.

Саҥа ый тахсыытыгар олус кыра, аан маҥнай синньигэс дьураа эрэ курдук көстөр. Ый Сири тула эргийэригэр Күн уотун сырдатыыта уларыйан биэрэн иһэриттэн көстүүтэ сыыйа улаатан, туолар, онтон кыччаан барар.

Ый үүнэн истэҕинэ көстүүтэ биллэрдик улаатан төгүрүгэ туолан иһэр. Туолбут ый толору төгүрүйэн көстөр, түүн сири дьиримнэс, дьиктилээх уотунан сырдатар. Үрүҥ көмүс уотунан кутуллар ыйдаҥа сырдыгын уонна ый көстүүтүн хас күн аайы уларыйан, улаатан, кыччаан иһэрин кэтээн көрүүттэн дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта төрүттэммитэ «ый» диэн тылынан этиллэр уонна ый, көрдөр диэн өйдөбүлү аан маҥнай үөскэппит.

Дьон өйө-санаата Ый туолуутуттан, дьайыыта улаатыытыттан эмиэ уларыйар, араас биллибэт көстүүлэр элбииллэр, үгүс иччилээх түүллэр бу кэмҥэ киирэллэр, киһи түүлэ ордук чаҕылхай көстүүлэнэр, үчүгэйдик өйдөнөр уонна туолара элбиир. Ый туолбут кэмигэр сорох ыарыһахтар ыарыылара бэргиир.

Ый эргэрэн барыытыгар синньээн, кыччаан сыыйа симэлийэр. Ый быыһа хараҥа саҥа ый тахсыытыгар үс хонукка буолар.

Ый көстүүтүн уларыйыыта 29,5 сууккаттан кыра ордук кэми ылар, Сиргэ баттааһыны оҥорор, Сир магнитын күүһүн хамнатар. Сир бэйэтин сүнньүн тула эргийэриттэн, Сир уонна Ый тардыһыыларын күүһүттэн үөскүүр баттааһынтан муоралар уонна акыйааннар таһымнара улаханнык үөһээ тахсан эбэтэр аллараа түһэн хамныыллар.

Киһи этин-сиинин туруга ыйтан эмиэ тутулуктаах. Ыйтан ордук дьахталлар ыйданыылара, ый уларыйыытын аайы кэлэн иһэринэн ордук улахан тутулуктаахтар.

Күн уота ыйы хайа өттүттэн сырдатарыттан ый сиргэ көстүүтэ уларыйан биэрэр. Бу уларыйыы 29,5 хонуктан кыра ордугунан хатыланан кэлэн иһэр. Былыргы дьон бары аан бастаан хонуктарын ахсаанын ый уларыйыытын көрөн ааҕа үөрэммиттэр.

Бары омуктар бастакы халандаардарын, күнү-ыйы бэлиэтээһиннэрин ыйы кэтээн көрүүттэн, онно сөп түбэһиннэрэн оҥостоннор туһаммыттар. Дьон өйө-санаата ыйы көрөн, ый көстүүтэ уларыйарын кэтээн көрүүттэн сайдан испитэ итинэн дакаастанар.

Сахалар былыргы халандаардара эмиэ ыйтан тутулуктанара. Ый көстүүтэ улаатан иһэрин ый үүнэрэ, онтон көрүҥэ кыччаан иһиитин ый эргэтэ диэн ааттыыллара. Билигин ыйы маннык икки аҥы араарыы үүнээйи үүнүүтүгэр быһаччы дьайарын, ый саҥатыгар, үүнэригэр олордуллубут үүнээйи ордук тахсыылаахтык үүнэрин быһааран туһана сылдьаллар. Дьон боруобалаан көрөн бу график сөптөөҕүн итэҕэйэн оҕуруоттарын үүннэриигэ туһаналлар.

Ый Сиргэ планета буолуутун туһунан араас научнай аҥардаах гипотезалар бааллар. Олортон биир гипотеза Ый урут Күн кыра планетата эбит, ону кимнээх эрэ көһөрөн, соһон аҕаланнар Сиргэ сыһыаран кэбиспиттэр диэн этэр. Ый ыйааһына улаханынан айылҕатын быһыытынан Сиргэ кыайан көҥүлүнэн сыстыа суохтааҕа бу гипотеза төрүтүнэн буолбут.

Итинтэн атын гипотезаҕа Ый Сиртэн бэйэтиттэн быһа ыстанан тахсан планета буолбут диэн этиллэр. Бу гипотеза төрүтүнэн Тиихэй акыйаан оннуттан Ый туллан тахсыбыт буолуон сөп диэн быһаарыыны ылыммыттар. Манна Ый аҥар эрэ өттүнэн Сир диэки хамсаабакка сылдьара эмиэ төрүөт буолар дииллэр.

Сахалар былыргы өбүгэлэрэ өссө саҥа дорҕооннору саҥарар буола үөрэнэн эрдэҕинэ хайа хаспаҕын ааныгар олорон эрэ халлаан ыйа күн аайы уларыйыытын кэтээн көрөн тарбаҕынан ыйан баран: «Бу ый»,- диэн эппититтэн ый дорҕоон уонна ый диэн тыл үөскээннэр Ый аатыгар иҥэн хаалбыттар.

Саха тыла олус былыргы, дьон саҥа өйдөрө-санаалара сайдан истэҕинэ үөскээбит төрүттэрин билигин даҕаны иҥэринэн сылдьар. Халлаан ыйа билигин даҕаны Ый диэн ааттанар. Бу саха норуота, саха тыла олус былыргы төрүттээхтэрин ханна да халбаҥнаабат гына быһаарар бэлиэ буолар.

Саха тылыгар «ай» уонна «өй» диэн өйү-санааны быһаарар тыллар ый дорҕоон эрэ көмөтүнэн үөскүүллэр. Ый дорҕоон өй-санаа хамсыырын, уларыйарын быһаарар. Ыйар. Көрдөрөр. Хамсатар. «Өй» диэн тыл бары тыынар-тыыннаахтар өйдөрүн-санааларын, ийэ куттарын туругун быһаарар. Онтон «ай» диэн тыл киһи өйүн-санаатын, саҥаны айарын, салгын кута сайдыытын быһаарар буолан киһиэхэ эрэ анаан туттуллар.

Өй-санаа биир сиргэ турбат, хааттарбат, куруук хамсыы, көҕүрүү, эбиллэ, үллэ, дэбилийэ турар. Өйү-санааны быһаарар тыллар хамсааһыны биллэрэр ый дорҕоон эрэ көмөтүнэн үөскүүллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, суруйааччылар булан туһаннара сатыыр “аньыы” диэн тыллара “ый” дорҕооно суоҕуттан, хамсааһыны кыайан биэрбэтинэн өйү-санааны быһаарыыга кыайан барсыбат, төрүт сөп түбэспэт.

Ый хамнааһыныттан өй-санаа тутулуктарын быһаарыыга оҕо төрөөбүт күнүгэр ый туруутун эмиэ бэлиэтээн ылыы туһалаах буолуо. Манна ый саҥатыгар, үүнэригэр төрөөбүт оҕолор эттэрэ-сииннэрэ, өйдөрө-санаалара сайдыыны ордук ситиһэр кыахтаахтарын быһаарыы сотору кыаллыан сөп.

Дьон өйө-санаата сайдыыта халлаан ыйын уларыйыыларын кэтээн көрүүттэн саҕаланан сайдыбыт. Өйү-санааны быһаарар «ый» дорҕоон билигин даҕаны саха тылыгар уларыйбакка эрэ туттулла сылдьара сахалар олус былыргы омук буолалларын дакаастыыр бэлиэ буолар.

Хамсааһын ыйыыттан саҕаланар. «Ыйыы» хамсааһыҥҥа хайысха биэрэр, хамсааһыны саҕалыыр. Ый суолтата оннук. «Ыйаах» диэн ыйы аах диэн, ол аата хайаан да туолуохтаах диэн быһаарыы буолар.

Саҥа үөскээбит омуктар тыллара төрүт тутулуктарын сүтэрэннэр атын, элбэх дорҕооннордоох тылларынан байаллар, уларыйаллар. «Ый» диэн дорҕоон нууччалар суруктарыгар «Й» диэн суруллар. «И краткое» диэн ааҕыллар. Ханнык да хамсааһыны, көстүүнү бэлиэтээбэт буола уларыйан хаалбыт. Халлаан ыйын «Луна» диэн ааттыыллар. Бу икки сүһүөхтэммит тыл кэлин үөскээбит тыл буолара атын эбии дакаастабылга наадыйбат.

Саха тыла олус былыргы тутулуктарын сүтэрбэккэ, уларыйбакка билигин даҕаны сылдьарынан киэн туттуллар уонна өссө кыһанан харыстанар. (1,26).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.