Өй баайыллар

Өй баайыллар диэн кылгас кэмҥэ киһи өйө, салгын кута көтөн ылыыта ааттанар.

Киһи олоҕо хаһан даҕаны биир тэҥник, көнөтүк баран испэтин бэлиэтээн саха дьоно «Олох олоруу алааһы туорааһын буолбатах», «Олох ыарахан» диэн этэллэр. Киһи бэйэтин олоҕор араас соһуччу, ыксаллаах да түгэннэргэ түбэһиэн сөп. Айылҕа киһини ханнык баҕарар кэмҥэ бэйэтин харыстанарыгар анаан ураты кыахтаах гына айбыт.

Киһи олоҕор буолан ылар араас ыксаллаах түгэннэргэ түбэстэҕинэ киһи үгүстүк толкуйдаабакка, быһаара сатыы турбакка эрэ түргэн хамсаныылары оҥоро охсор. Маннык ыксаллаах кэмнэргэ түргэн туттунуу эрэ киһини быыһыан сөп. Олус түргэнник туттунар наадаҕа киһи толкуйдуур өйө, салгын кута арахсан хаалар. Быһаччы эттэххэ уһуннук толкуйдуу сатыырга бириэмэ тиийбэт кэмэ кэлэр.

Аһара омуннуруу, олус ыксааһын, ыга кыыһырыы, улаханнык соһуйуу кэмигэр киһи толкуйдуур өйө, салгын кута көтөн, ийэ кутун быһаччы салайар кэмигэр киирэн ылар. Маннык кэм сахалыы быһаарыыта киһи «Өйө баайыллан» ылар кэмэ диэн ааттанар. Бу кэм кэлэ охсон ааспыт бэлиэтинэн, киһи бэйэтэ тугу оҥоро охсубутун «Ыксааммын өйдөөбөккө хааллым» диэн этиитэ бигэргэтэр. Бу кэмҥэ киһи бэйэтэ тугу оҥоро охсубутун өйдөөн-дьүүллээн быһаарбакка хаалар. Тугу оҥорорун толкуйдуу, быһаара сатыы турбакка эрэ оҥорон кэбиһэр. Кинигэттэн ааҕан билбитэ, төрөппүттэрэ уонна учууталлара этэн-этэн үөрэппит үөрэхтэрэ өйүгэр түспэттэр, соҕотохто умнуллан хаалаллар. Ханнык быһаарыыны ылынарын бэйэтэ букатын да билбэккэ хаалар түгэннэрэ эмиэ баар буолаллар.

Маннык ыксаллаах, киһи «Өйө көтөн, баайыллан ылар» түгэннэригэр киһини ийэ кута быһаччы салайар. Ийэ кут ити салайыытыгар урукку кэмҥэ киһи ийэ кутун өйүн-санаатын саппааһыгар ууруллубут өйдөбүллэртэн, үгэстэртэн ылан туһанар. Манна ханнык хамсаныылар оҥоруллаллара барылара ийэ кут өйүн-санаатын саппааһыгар ханнык өйдөбүллэр уонна үгэстэр уурулла сылдьалларыттан тутулуктанан тахсар. Киһи «Өйө баайыллан» ылар кэмигэр ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар буолан, кыра эрдэҕинэ бу өйүгэр-санаатыгар үчүгэй, киһилии өйү-санааны, үтүө үгэстэри уган, иҥэрэн биэрбит эрэ буоллахха, киһилии майгылаахтык сылдьара дакаастанар.

Холкутук, толкуйдуур өйүнэн, салгын кутунан салаллан олорор киһиэхэ «Өйө баайыллан» эбэтэр «Өйө көтөн» ылар түгэннэрэ киирэн ааһалларын маннык холобурдартан чуолкайдык билиэххэ сөп:

- Үгүс дьон ыксаатахтарына эбэтэр кыыһырдахтарына туох диэн эппиттэрин, саҥарбыттарын өйдөөн-дьүүллээн быһаарбакка хаалаллар. Ону эттэххэ чахчы соһуйаллар уонна «Ама инньэ диэтим дуо?»- диэн ыйыталаһаллар.

- Илиилэринэн ханнык хамсаныылары оҥороллорун кыайан хонтуруоллаабакка иһити-хомуоһу, чааскыны быраҕаллара биллэр.

- Арыычча тулуурдара тиийбэт дьон кыыһырдахтарына остуолу тоҥсуйаллара уонна охсоллоро кими даҕаны соһуппат.

Ити этиилэр, саҥарыылар, хамсаныылар барылара олус соһуччу оҥоруллаллар уонна «Олус кыыһыраммын эбэтэр ыксааммын тугу саҥарбыппын, бырахпыппын өйдөөбөккө хааллым ээ»,- диэн чуолкайдыыр дуу эбэтэр бырастыы гыннарарга аналлаах быһаарыылаах буолаллар.

Урукку суруйааччылар киһи олус кыыһырдаҕына, абардаҕына уонна этигэр ыарыы буоллаҕына тугу оҥорорун быһааран толкуйдаабакка эрэ хамсанарын таба көрөн бэлиэтииллэр этэ. Дмитрий Таас «Кыһыл көмүс хоруоп» диэн сэһэнигэр эдэр киһиэхэ эмискэ саба түһүүттэн ыарыы буолбутугар хайдах соһуччу хамсанан эппиэттээбитин арыйар: «Кириһээн ыарыытыттан, абатыттан ытыы түстэ уонна тутан турар кымньыытынан маҕыйа түһэн баран, Дьарааһыны сирэйин хаба ортотунан охсон кууһуннарда». (1,15).

Суоппар ыксаллаах түгэҥҥэ түбэстэҕинэ эрдэттэн үөрэммит хамсаныыларын тугу да толкуйдаабакка эрэ оҥорор. Халтарыйан ойоҕоһунан баран эрэр массыынатын уруулун аҥар өттүгэр аһара эрийэн кэбиспэккэ, төттөрү эрийэн көннөрө охсон биэрэн, массыыната көнөтүк барарын ситиһэр эбэтэр ыксаллаах түгэҥҥэ туормаһын үктээбитин билбэккэ да хаалар.

Ааҕыллыбыт холобурдартан көрдөххө хайа баҕарар киһиэхэ хаһан баҕарар «Өйө баайыллан» ылар кэмэ кэлиэн сөп. Бу кэм кэлэн ааһарыгар хас биирдии киһи эрдэттэн бэлэмнээх буоллаҕына эрэ соһуччу хамсанан араас сыыһалары оҥороруттан туттунар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун өйүн-санаатын киһилии суолунан сайыннарыахха, иитиэххэ наада. Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕаны оҥорбот буолууга, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтии ордук суолталаах. Куһаҕан быһыылары оҥорбот, киһини атаҕастааһыҥҥа илиитэ барбат буоларга кыра эрдэҕинэ үөрэммит оҕо, улаатан баран «Өйө баайыллан» хааллаҕына даҕаны куһаҕан быһыылары оҥорбот. Манна холобурунан урукку кэмҥэ иитиллибит, билигин кырдьаҕас дьон аһара туттан буруйу оҥоруулара букатын аҕыйах буолар.

Kиһи өйүнэн-санаатынан кыайан туттуммат кэмигэр тиийэн хааларын сахалар: «Kиһини аһара кыйахалаабат баҕайы»,- диэн этиилэрэ эмиэ бигэргэтэр. Kиһи аһара кыйаханан хааллаҕына өйө баайыллан хаалыан сөптөөҕүн уонна кыайан туттунар кыаҕа аҕыйыырын билэн итинник этэллэр.

«Kиһи диэн киһи буоллаҕа»,- диэн этии баара хайа да киһи аһара барбакка киһилии сылдьарыгар ыҥырар уонна киһи буолуу, киһи быһыылаахтык сылдьыы бэрт кэбирэх, олус кыраттан тутулла сылдьарын быһаарар.

Үрдүк категориялаах врач-психиатр И.А.Иванов «Абааһы диэн баар дуу, суох дуу?» диэн ыстатыйатыгар аҥардас психическэй ыарыыларынан нэһилиэнньэ 3 эбэтэр 5 бырыһыаннара ыалдьарын суруйар. Англия психологтара өссө 1949 сыллаахха киһи-аймах уопсай ахсааныттан 10 бырыһыаннарын кэриҥэ олохторун устатын тухары, кырата биирдэ, сороҕор хаста даҕаны, галлюцинациялары, араас көрүүлэри билбит буолалларын быһаарбыттар. (2,74).

Психология наукатын итинник быһаарыыта сахалар «Өй баайыллар» диэн өйдөбүллэрэ чахчы олохтооҕун быһаарар. Киһи бэйэтин уһун үйэтигэр аҥардас салгын кутунан, толкуйдуур өйүнэн-санаатынан кыайан салаллан сылдьыбатын бигэргэтэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитэр, туруктаах өйүн-санаатын сайыннарар хайаан да наадалаах. (3,46).

Туһаныллыбыт литература

1. Дмитрий Таас. Сэһэннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1990.- 336 с.

2. «Чолбон» сурунаал. 2 / 2000.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.