Олох ыарахан

Олох ыарахан диэн этии олох сайдан, тупсан истэҕинэ араас абылаҥнара элбиирин киһи ураты тулуурдаах буоллаҕына тулуйарын биллэрэр.

Олох олоруу уустук, алааһы туорааһын буолбатах. Сахалар «Олох ыарахан» диэн этиилэрэ ситэ сыаналана илик, сэбиэскэй былаас сылтан сыл аайы олох көнөн, чэпчээн иһэр диэн үөрэҕэ салҕанан иһэр. Билигин даҕаны ас-таҥас дэлэй, бары-барыта баар буоллаҕына олох көнөн, чэпчээн иһэр дии саныы үөрэммит хаала илик. Оҕолору чиҥник, туруктаах өйгө-санааҕа иитэр, үөрэтэр быраҕыллан сылдьар.

Олох чэпчээн иһэр диэн этии төрдүттэн сыыһа, өйү-санааны атын, чэпчэки суолга салайар. Бу этии киһи бэйэтэ эмиэ икки өрүттээҕин билиммэт. Ас-таҥас дэлэй буоллаҕына эт-сиин абыранар. Тугу да үлэлээбэккэ, элбэхтик хамсаабакка-имсээбэккэ, эрэйдэммэккэ эрэ бэлэмҥэ аһыы-сии сытар кыахтанар, аһыырга-сииргэ баҕа санаата туолар. Эти-сиини эрчийбэт, дьарыктаабат буолуу киһи өйө-санаата мөлтүүрүгэр, тулуура суох, быстах баҕа санааларга кыаттарарыгар тириэрдэр. Киһи быстах баҕа санааларыгар баһыттардаҕына, быстах быһыыларга киирэн биэрэрэ элбээн эрэйгэ тэбиллэрэ элбиирин кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Кут-сүр үөрэҕин баһылыы иликтэн киһи тутула, өйө-санаата араарыллан биллэ илик. Кут-сүр үөрэх этэринэн киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, үс куттара тус-туспалар. Бу быһаарыы киһи бэйэтэ эмиэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэрин биллэрэр. Этэ-сиинэ биир өрүтэ, онтон куттара, өйө-санаата атын өттө буолар.

«Олох ыарахан»,- диэн этии ордук өйгө-санааҕа сыһыаннаах. Олох сайдан, экономика күүһүрэн иһиитэ аһы-үөлү дэлэппитин тэҥэ арыгы, табаах уонна наркотик эмиэ дэлэйиилэрин, сайдан, тупсан иһиилэрин үөскэтэр. Киһи арыгыһыт эбэтэр наркоман буолан барбатын наадатыгар өйө-санаата ордук бөҕө, тулуурдаах, быстах баҕа санааларын уодьуганныыр күүстээх буолара олох салгыы баран иһэрин тутаах көрдөбүлэ. Дьон үксэ арыгыга ыллардахтарына олох кэхтэр, омук эстэр суолга киирэр.

Өй-санаа тулуурдаах буолуутугар үөрэнэргэ аан маҥнай эти-сиини эрчийии, дьарыктааһын эрэ туһалыыр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах буолууга этин-сиинин эрчийиитэ өйө-санаата бөҕө, туруктаах буоларыгар тириэрдэр.

Киһи олоҕо этиттэн-сииниттэн уонна өйүттэн-санаатыттан төгүрүччү, ол аата эргийэ сылдьар тутулуктаах. Бу тутулуктартан аан бастаан иһэринэн киһи этин-сиинин эрчийиитэ буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн этин-сиинин тымныынан, итиинэн эрчийэн, сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан дьарыктаан өйүн-санаатын бөҕөргөттөҕүнэ эрэ киһи буолууну, туруктаах өйү-санааны ситиһэр.

Киһи буолуу өйүн-санаатын үөрэтии өй-санаа туруктаах буоллаҕына эрэ киһи олоҕун киһи быһыылаахтык олорон түмүктүүрүн быһаарар кыаҕы биэрдэ.

Киһи куруук салгын кутунан салаллан, ол аата үөрэх-билии биэрбит өйдөбүллэринэн ыйдаран олоҕун кыайан олорбот. Олоххо араас олус түргэнник быһаарыллар түгэннэр биирдэ эмэтэ да буоллар түбэһэ түһэллэр уонна ордук улахан суолтаны ылаллар. Биирдэ арыгыны элбэхтик иһэн, итирэн сыыһа туттан буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорор кэбиһэр дьон элбээн иһэллэр. Маннык түгэннэр кэлэн хааллахтарына сыыһа туттубат буолууну туруктаах өй-санаа эрэ ситиһэр.

Бу курдук кэлэн ааһар түгэннэргэ, өй баайыллан, көтөн ылыытыгар сыыһа туттан, хара айыыны оҥоро охсон олохторун алдьатар эдэр дьон элбээн иһэллэр. Кэлин кэмҥэ бииргэ аһыы, арыгылыы олороннор араллааны таһаара охсон кэбиһэллэр. Биир бу араллаан түмүгүнэн хаайыыга түбэһэннэр салгыы олохторо барыта буортуланар.

Аска-үөлгэ далбардана, мааныга-баайга төкүнүйэ сылдьар киһи олоҕун куһаҕан диэн хаһан да сирбэт. Хата хайгыырыттан соло булбат. Маннык олох туох эмэ куһаҕаннаах диэтэххэ өссө өһүргэниэн сөп.

Арай төрөппүт маннык олоҕо салҕанан барыыта оҕотун иитиигэ куһаҕаны оҥорор. Оҕо барыта бэлэмҥэ үөрэнэн, мааныланан, атаахтаан бэйэтэ өйүн-санаатын сайыннарбакка, тулуурун, дьулуурун дьарыктаабакка быстах санаалаах, сыыһа туттан быстах быһыыларга киирэн биэриэн сөптөөх киһиэхэ кубулуйар.

Бэйэтэ маннык олоххо үөрэммит оҕо улаатан баҕар ойох, кэргэн ыллаҕына оҕотун үөрэтэр кыаҕа өссө аҕыйах, сороҕор ончу да үөрэппэт, ол иһин бэйэтинээҕэр мөлтөх өйдөөх-санаалаах киһини иитэн улаатыннарар. Маннык улааппыт киһи оҕолонноҕуна оҕотун үөрэтэр кыаҕа букатын мөлтүүр, барытын дьаалатынан ыытар. Оҕото «Көҥүлүнэн барбыт оҕоҕо» кубулуйар, бу аймахтар эстии суолугар киирэллэр.

Сахаларга «Баай дьон тоҕус көлүөнэҕэ тиийбэккэ эстэллэр» диэн этии ити быһаарыыга олоҕурар уонна ханнык да хос өйдөбүлэ суох баай аймахтар эстэн дьадайыыларын билгэлиир.

Ас-үөл элбээһинэ киһи минньигэстэн минньигэһи элбэҕи сиирин үөскэтэр. Аһара аһааһынтан эт-сиин эбиллэн көрдөбүлэ өссө үрдээн, аһааһын элбээн иһэриттэн киһи өссө уойар-тотор.

Элбэҕи, иҥэмтэлээҕи аһыырга, сытарга-сынньанарга баҕа санаа киһи этин-сиинин баар-суох баҕата. Өйү-санааны сайыннарыы эт-сиин ити баҕатын баһыйдаҕына эрэ кыаллар. Киһи сүрэҕэ суох буолар, сытар, сынньанар баҕатын өйүн-санаатын күүһүнэн баһыйан, күүһүлээн кыайдаҕына эрэ этин-сиинин хамсатан туох эмэ үлэни-хамнаһы оҥорор кыахтанар. Эт-сиин уонна өй-санаа утарыта тутулуктарын кут-сүр үөрэҕэ эрэ табатык быһаарар.

Бары улахан таҥара үөрэхтэрэ киһи аһара аһаан кэбиһэр майгынын кытта араас ньымаларынан охсуһаллар. Сотору-сотору кэлэн иһэр элбэх постары, аһылыктан туттунар кэмнэри оҥороннор итэҕэйэр дьону күүһүлээн туран аҕыйахтык аһыырга, аһылыктан туттунар буоларга үөрэтэ сатыыллар.

Урукку кэмҥэ кытаанах айылҕалаах дойдубутугар ас-таҥас кэмчититтэн сахаларга астан-үөлтэн туттунуу туһунан үөрэх үөскээбэтэх. Билигин ас-таҥас сорох ыалларга олус дэлэйбититтэн аны аһылыктан туттунуу, аһара аһаабат буолуу үөрэҕэ биһиэхэ эмиэ наада буолла. Оннук үөрэх төрүттэрин «Аһылык уратылара» диэн үлэттэн булуохха сөп.

Арыгы, табаах дэлэйиитэ эдэрдэр боруобалаан көрүөхтэрин баҕаларын улаатыннарар. Күүскэ сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах эдэрдэр туох саҥаны билбиттэрин хайаан да боруобалаан көрбөтөхтөрүнэ туохтара эрэ сатаммат курдук. Билии-көрүү, боруобалаан көрүү кинилэр сүрүн сыаллара. Хайаан да боруобалаан көрөллөр. Элбэхтик боруобалыы сылдьан арыгыга, наркотикка ылларан хаалаллара элбээтэ.

Олус бэлэмҥэ, мааныга иитиллибит оҕолор тулуурдара аҕыйах, бэйэлэрин быстах баҕа санааларын кыайан туттуна үөрэммэттэр. Ханнык эрэ биир санаа киирбитин эбэтэр ким эрэ эппитин улаханнык ырыта, быһаара барбакка эрэ толоро охсоору дьулуһаллар. Маннык быһыылаах киһини сахалар: «Быстахтык быһыыланар» эбэтэр «Санаабычча оҥорон кэбиһэр» диэн быһаараллар. Тулуура, дьулуура суох буола иитиллибит оҕолор арыгыга, табаахха ылларан хаалаллара дөбөҥ уонна хаһан да кыайан бырахпакка эрэйдэнэллэр.

Сахалар оҕо өйүн-санаатын туһалааҕы оҥоруу, тутуу диэки хайысхалаан иитиилэрин-үөрэтиилэрин сүрүн төрүттэрэ манныктар:

- Оҕо кыра эрдэҕиттэн барыта бэлэмҥэ үөрэниитин суох оҥоруу. Оҕо көрдөөтөҕүн аайы барыны-бары баар оҥорон, ылан биэрэн истэххэ, барыта бэлэмҥэ үөрэммит киһи улаатан тахсарын билэн чахчы туһалааҕы, наадалааҕы эрэ булан хааччыйыы, аһара бобууну-хаайыыны суох оҥоруллар.

- Оҕо бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран, туох эмэ үчүгэйи, туһалааҕы, кыайар суолларын бэйэтигэр оҥотторуохха, туохха эмэ үөрэннэҕинэ, тугу эмэни ситистэҕинэ барыта-бары баар буоларыгар үөрэтии. Yтүөҕэ ыҥырар баҕа санааны үөскэтэн ону ситиһэн дьоллоох буоларыгар тириэрдии.

Төрөппүт оҕотун өйө-санаата бу курдук сайдарын ситистэҕинэ эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх буолар кыахтанар. Оҕо бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ ситиһэргэ үөрэннэҕинэ киһилии иитиилээх оҕо буола улаатар.

Киһи ханна да соҕотоҕун сылдьыбат. Куруук дьону кытта алтыһан, билсиһэн, арахсан, ону-маны быһаарсан олоҕун олорор. Дьону кытта сыһыан хардарыта эйэлээх буолууга олоҕурдаҕына дириҥ силистэнэр. Охсуһууну, этиһиини саҕалыыр сыыһа. Эйигин оҕустахтарына, куһаҕаннык эттэхтэринэ аан маҥнай тулуйуохха наада. Хайаан даҕаны. Киһиэхэ тулуур наада. Утары эппиэттээн иһэр буоллахха охсуһуу, этиһии салҕанан барар кыахтанар.

Сахаларга «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн этии баар. Бу этиини көннөрү ылыннахха тиэрэ-таары өйдөбүлү биэрэр курдук. Өй-санаа уратыларын үөрэтии түмүгэр бу этиини арыыйда дириҥник быһаарар кыах баар буолла. Бу этии киһиэхэ бэйэтигэр быһаччы буолбакка оҕотугар, ол аата кэлэр көлүөнэлэргэ дьайар уратылаах. Кэлэр көлүөнэлэри үөрэтии кытааттаҕына, ыараатаҕына тулуурдара, дьулуурдара элбэх дьон улаатаннар күүскэ үлэлээн-хамсаан омуктарын күүһүрдэллэрин бу этии биллэрэр.

Саха дьоно бэйэлэрин олохторун оҕолорун тустарыгар олоробут диэн санаалаахтар. Урукку кэмҥэ ыаллар бары кэриэтэ элбэх оҕолоох уонна илиинэн үлэлиир эрдэхтэринэ бу этии хос быһаарыыга наадыйбат этэ.

Билигин олох көнөн бары барыта дэлэйэн истэҕинэ уонна ыаллар биир эмэ оҕолонор кэмнэригэр дьон ордук бэйэлэрин тустарыгар олохторун олороллор. Биир эмэ оҕолорун «Барыта оҕолор тустарыгар» диэн ыҥырыыны туһананнар, аһара көрөн-истэн, бары баҕа санаатын толорон, маанылаан, атаахтатан кэбиһэллэр.

Олох ыарааһына санаатахха куһаҕанын, эрэйдээҕин иһин тулуурдаах, дьулуурдаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн, улаатыннарар кыаҕы омук дьонугар барыларыгар биэрэр, ол иһин омук сайдыытыгар туһаны аҕалар. Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ олох ыарааһынын дьайыытын манныктарга араарыахха сөп:

1. Yлэ-хамнас таһаарыыта мөлтөөн хамнас аҕыйааһына оҕо бары баҕатын төрөппүттэр кыайан толорон испэттэрин үөскэтэн оҕо эрэйи, кыһалҕаны билэн тулуурдаах буола улаатар.

2. Бары барыта тиийбэтиттэн барыны-бары кэмнээн туттарга, аһара барбакка оҕону үөрэтэр.

3. Оҕону көрүүгэ-истиигэ бэйэттэн ордук көрөн-истэн маанылааһын суох буолан оҕолор атаах буола иитиллибэттэр.

4. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэригэр кыаҕа баарынан көмөлөһө, үлэлии-хамсыы үөрэнэр, эрдэлээн өйө-санаата ситэр.

Бу курдук иитиилээх эдэрдэр улаатан үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутуулара омугу күүһүрдэр. Эдэрдэр тулуурдара эбиллэн күүскэ үлэлээн-хамсаан элбэх баайы-малы мунньуналларыгар кыахтара улаатар.

Айылҕа дьону көҥүллэринэн хаһан да ыыппат. Сылаас сайын кэлэн сытан сынньанаары гыннахха бырдахтара-үөннэрэ сытыара түспэттэр, дьөлүтэ кэйиэлээн ыарыыны тулуйарга үөрэтэн өйү-санааны эрчийэллэр. Аны сайын кэнниттэн кыыдааннаах тымныы кыһын кэлэн тоҥуу-хатыы эти-сиини, өйү-санааны эрчийэр. Сайын кэнниттэн кыһын кэлиитэ куруук хатылана турарын курдук эрчиллии эмиэ салгыы баран иһэр.

Ас-үөл дэлэйэн барыыта арыгыны арыйыыга тириэрдибитэ. Арыгы айыллыбытын кэннэ төһөлөөх элбэх киһи арыгыһыт буолан кылгас үйэлэммитэ буолла. Кыайан ааҕар кыах суох. Дьон күүстээх санаалаах, төһө арыгыны иһэллэрин кэмнээн билэр өттүлэрэ арыгыһыт буолбаккалар олох салгыы сайдан иһэр.

Билигин сайдыылаах омуктар наркоманнары кытта охсуһаллар. Билиҥҥитэ хайалара кыайара биллибэт, өйдөөх-санаалаах дьон сөптөөх быһаарыыны ылыныахтара диэн эрэл эрэ баар. Дьон өйдөрө-санаалара өссө бөҕөргөөтөҕүнэ, күүһүрдэҕинэ, тулуурдара өссө эбиллэн, өһөс буоллахтарына эрэ бары наркоман буолбат кыахтаналлар.

«Олох ыарахан» диэн сахалар этэллэр. Өй-санаа ордук күүстээх, ураты тулуурдаах эрэ буоллаҕына аныгы олох араас абылаҥнарын тулуйар кыахтанар. Киһи өйө-санаата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ күүһүрэн биэрэн истэҕинэ эрэ сайдан иһэр олох абылаҥнарын тулуйар кыахтаах. Оччоҕуна эрэ өй-санаа сайдыыта салгыы баран иһэр кыахтанар. Оҕо иитиитэ бу курдук сайдан барыытын сахалар өс хоһоонноро: «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн быһаарар. Оҕо төрөппүтүн бары өттүнэн барытынан баһыйар буола эрчилиннэҕинэ, дьарыктаннаҕына уонна үлэлээтэҕинэ эрэ кинитээҕэр күүстээх санаалаах, тулуурдаах киһи буола улаатарын умнубатахха табыллар.

Билигин Россия мөлтөөһүнэ сэбиэскэй кэм бүтүүтүгэр оҕо иитиитэ аһара сымнаан, мөлтөх, олус бэлэмҥэ үөрэммит оҕолору иитэн, улаатыннарбыттарыттан быһаччы тутулуктаах.

Олох сайдан иһиитэ экономиканы күүһүрдэр, сайыннарар. Сайдыылаах экономика аны араас күүстээх синтетическэй наркотиктары оҥорор кыахтанна. Бу наркотиктары билбэт киһи биирдэ эмэ боруобалыы оонньуу сылдьан наркоман буолан хаалар кыахтаах. Өй-санаа ордук тулуурдаах буолара эрэйиллэр. Олох маннык ыараабыт кэмигэр сахалар олохторун үөрэҕэ «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонунан бэриллэн Россия дьонун быыһыан сөп.

Билигин сайдыылаах диэн ааттанар Европа дойдуларыгар олох сайдыытыгар дьахтар ылар оруолун сыаналааһын илиҥҥи омуктардааҕар улахан уратыланара билиннэ. Илиҥҥи омуктарга киһи аймах, омуктар сайдыыларыгар дьахталлар ылар оруолларын манныктарга араараллар:

1. Аймах-хаан, омук ахсаанын элбэхтик төрөөн элбэтии.

2. Оҕону кыра эрдэҕиттэн иитии уонна үөрэтии.

Урукку ыраахтааҕы кэмин саҕана сахалар дьахталлар олоххо сүрүн сыалларын таба сыаналыыр эрдэхтэринэ аан бастаан кыыс оҕо ыал буолар кэскилин быһаараллара. Кыыс оҕо ыал буолар аналлааҕын кэлин сэбиэскэй былаас өйү-санааны буккуйан кэбиспитин билиҥҥи салайааччылар эмиэ салҕаан иһэллэр.

Саха дьонун өйүн-санаатын арҕаа омуктар сыыһа үөрэхтэринэн буккуйуу аҕыйах ахсааннаах омукка олус куһаҕан сабыдыаллаах. Билигин сахаларга төрүт уус ыал өйүн-санаатын тилиннэрии, аймах-хаан дьон үйэлэргэ салҕанан баран иһэр үөрэхтэрин оннун булларыы ирдэнэр. (1,45).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.