Өтө көрүү диэн инникини өтө көрөн билии ааттанар.

Үгүс дьоннор кыратык да буоллар, кэлэн иһэр олохторо хайдах баран иһиэхтээҕин билиэхтэрин баҕараллар уонна инникини өтө көрөн билии ханнык эрэ биир көрүҥүнэн сэмээр дьарыктана сылдьаллар. Билигин биһиэхэ олох уларыйан, киһи бэйэтин дьылҕата бэйэтин илиитигэр киирбит кэмигэр инники туох эмэ буолуохтааҕын билии-көрүү ордук наада курдук буолла.

Киһи олоҕун устатыгар үөрэҕи-билиини баһылааһына, бэйэтэ сөбүлээн, дьаныһан туран уһун кэмҥэ утумнаахтык дьарыктаныытын көмөтүнэн ордук кэҥээн, өссө дириҥээн иһэр. Манна ордук ону-маны чуҥнаан уонна сэрэйэн көрөн билиитэ сааһыран истэҕин аайытын ордук эбиллэн, күүһүрэн биэрэр. Өтө көрөн билиинэн сааһыран иһэр дьоннор дьарыктаналлара ордук киэҥи, дириҥи билиигэ тириэрдэр.

Инникини өтө көрөн билиини араас ньымаларынан тус-туспа көрүҥнээхтик оҥоруохха сөп:

Бастакытынан, көннөрү өтө көрөн билии. Маннык өтө көрүүнү көрбүөччү идэлээх киһи көрөрө киирдэҕинэ улахан эрэйэ суох курдуктук оҥорор. Хас биирдии айылҕаттан айдарыылаах көрбүөччү ханнык ньыманан өтө көрөн билэрэ букатын тус-туһунан буолар уонна бэйэлэрин тустаах кистэлэҥнэригэр киирсэр. Кинилэр инники туох буолуохтааҕын тэҥэ урут туох буолан ааспытын кытта билиэхтэрин сөп.

Иккиһинэн, киһи бэйэтин өй-санаа уларыйар кэмигэр тиэрдиитэ уонна инники туох буолуохтааҕын билиитэ-көрүүтэ. Маннык өй-санаа уларыйар кэмигэр киириини саха ойууннара үөрэтэн-баһылаан киэҥник дьарыктаналлара. (1,204). Кинилэр дүҥүр ньиргийэр тыаһынан доҕуһуоллатан, эрчимнээхтик биир тэҥник хамсанан уонна араас суол сыттары сытырҕалааннар өй-санаа уларыйар кэмигэр киирэр эбиттэр. Кинилэр бу кэмҥэ киирэннэр олох инники өттүгэр туох уларыйыы буолаары турарын билэллэрэ-көрөллөрө үһү.

Үсүһүнэн, өй-санаа уларыйбыт кэмигэр киириинэн түүлү көрүүнү эмиэ ааҕыахха сөп. Киһи түүлү көрөр кэмигэр өйө-санаата олох атын бириэмэҕэ, букатын туспа өйдөбүллээх сиргэ сылдьар. Манна түүл дойдутугар киһи өйө-санаата кэлэн иһэр кэми кытта көрсүһэн ааһар, бу кэми бэйэтин илэ хараҕынан көрөр курдук. Түүл көстүүлэрэ араас бэлиэлэринэн көстөр буоланнар салгыы олору табатык тойоннооһун ирдэнэр.

Төрдүһүнэн, арааһынай сэрэбиэйдэр уонна таҥхалар түмүктэринэн кэлэн иһэр кэми таба таайан билии. Бу көрүҥҥэ сэрэбиэйдьит хаарты эбэтэр туох эмэ бытархайдар көмөлөрүнэн кэлэн иһэр быһыыны-майгыны оҥорон, оонньотон көрөр уонна сөптөөхтүк тойонноон быһаарар. Маннык кэлэн иһэр кэм дьайыытын үгүс бытархай, ыһылла сылдьар маллар соһуччу холбоһо түһүүлэриттэн булан ылыыны үгүс норуоттар сэрэбиэйдьиттэрэ билэллэр уонна таба туһаналлар.

Билигин дьоннорго кэлэн иһэр кэм туһунан икки тус-туспа өйдөбүл баар буолла. Бу икки өйдөбүллэртэн бастакыта, Дьылҕа Хаан ыйааҕа оҥоһуллубут уонна тахсыбыт буоллаҕына хайаан даҕаны туолуохтаах диир, онтон иккиһэ, маннык ыйаах дьонтон бэйэлэриттэн тутулуктаах, кинилэр тугу оҥорбуттарыттан тулалыыр балаһыанньа уларыйдаҕына кэлэн иһэр кэм эмиэ уларыйан биэрэн иһэр диэн быһаараллар.

Былыргы саха дьоно туох барыта төлкөлөөҕүн, киһи дьылҕалааҕын уонна итилэр кыайан уларыйар кыахтара суоҕун билэллэрэ. Оччолорго үгүс киһи Дьылҕа Хаан ыйааҕа оҕо төрүүрүгэр оҥоһуллан бэлэм буоларын итэҕэйэллэр эбит.(2,34). Оннооҕор кинилэр биир киһи бэйэтин үйэтигэр тугу оҥоруохтааҕа кытта бу ыйаахха ыйылларын бэйэлэрин былыргы олохторун кэпсээннэригэр ахталлар. Дьылҕа Хаан ыйааҕа киһи өйүгэр-санаатыгар төһө эмэ эрдэттэн киирэрин уонна киһини бэйэтин ол диэки салайан биэрэн иһэрин бэлиэтиэххэ сөп. Маннык кэлэн иһэр кэм киһини салайыыта эбэтэр тугу эмэ оҥор диэн ыҥырыыта хас даҕаны көрүҥнээх:

1. Биһиги санаабытыгар туох эмэ сыалы ситиһээри ону-маны баҕара санааһыммыт кэлэн иһэр кэм өйбүтүгэр-санаабытыгар эрдэттэн киирэн биһигини ол диэки салайарын эбэтэр ыҥырарын бэлиэтэ буолар.

2. Туох эмэ буолуо диэн киһи ордук дьиксинэ уонна сэрэхэдийэ санааһына кэлэн иһэр кэм дьайыыта өйгө-санааҕа киирэн киһини бэйэтин эмискэ уларыйыыга бэлэмнээн өйө-санаата бөҕөргүүрүн ситиһэр.

Туох эмэ быһыы буолаары турара эбэтэр эмискэ уларыйыы тахсара эрдэттэн сорох дьоҥҥо биллэр. Маннык быһыы эбэтэр уларыйыы буолуохтарын төһө эмэ инниттэн оҥоһуллан бэлэм буолаллар эбит диэн дьон өйдүүллэр. Арай итилэр кэлэн иһэр кэмҥэ буолуохтаах буоланнар хаһан буолар бириэмэлэрэ эрэ быһаарыллыбат. Маннык толкуйдаатахпытына биһиги иннибитигэр кэлиэхтээх быһыылар уонна уларыйыылар былыр үйэҕэ оҥоһуллан бэлэмнэнэн бараннар биһиэхэ бириэмэлэрэ кэллэҕинэ бэйэлэрэ тиийэн кэлэр эбиттэр.

Маны өссө кэҥэтэн быһаардахпытына, туох баар Сир үрдүгэр буо-луохтаах быһыылар уонна уларыйыылар барылара быһаарылланнар, оҥоһуллан бүтэн бараннар кэлэн иһэр бириэмэлэрин эрэ кэтэһэн турар буолуохтарын сөп. Сир үрдүн олоҕун суос-соҕотох быһаарар тутулугунан бириэмэ эрэ буолар эбит. Онтон кэлиэхтээх быһыылар уонна уларыйыылар бириэмэлэрэ кэллэҕинэ туохтан да тутуллубаккалар син-биир кэлиэх курдуктар.

Дьылҕа Хаан ыйааҕа тахсыытын эбэтэр дьоннорго биллэн хаалыытын көрүҥүнэн түүлгэ көстөр бэлиэлэри уонна араас суол сэрэбиэй кэбиһиилэри ааһыахха сөп.

Тахсыбыт Дьылҕа Хаан ыйааҕа син-биир туоларын киэҥник биллэр дьоннор олохторуттан холобурдары аҕалтаан чуолкайдыахпыт. А.Пушкин сэрэбиэйдэтэн билбит төлкөтүттэн кыаҕа баарынан куота сатаан баран кыайан куоппатаҕа биллэр. (3,304). Кини ыйыллыбыт бириэмэтигэр «үрүҥ киһиттэн», Дантес буулдьатыттан өлбүтэ.

Джоан Диксон (ааҥл. Jeane Dixon) диэн биллиилээх өтө көрөөччү 1956 сыллаахха ыам ыйын 15 күнүгэр американскай сурунаалга бэчээттэппит төлкөтүгэр 1960 сыллаахха быыбарга кыайар президент демократ буолуоҕа уонна үлэтигэр сылдьан өлөрүллүөҕэ диэн суруйбута. Ити кэнниттэн 7 сыл буолан баран Джон Кеннедини Далласка ытыалаан өлөрбүттэрэ.

Болгария биллиилээх өтө көрөөччүтэ Ванга Ю.Гагарин алдьархайга түбэһиэн хас да нэдиэлэ иннинэ эппитэ биллэр: «Юрий алдьархайга түбэһэр буолбута хомолтолоох». Билэр дьон Москваҕа телефоннаан биллэрээри гыммыттарыгар кинилэри тохтоппут, уонна: «Туһата суох, билигин тугу даҕаны уларытар кыах суох»,- диэбит. Икки нэдиэлэнэн Ю.Гагарин самолета үлтү түспүтүн, онтон кини өлбүтүн туһунан хаһыакка бэчээттээбиттэр.(3,334).

Дьылҕа Хаан бэйэтин ыйааҕын төһө эмэ эрдэттэн бэлэмнээн уонна сыһыаннаах дьоннор өйдөрүн-санааларын иитиэхтээн бириэмэтэ кэллэҕинэ халбаҥнаабакка туоларын ситиһэрэ биллэн тахсар.

Кэнники кэмҥэ сорох дьон: «Дьылҕа Хаан ыйааҕын иккис өйдөбүлэ аныгы сайдыылах үйэҕэ ордук сөп түбэһэр»,- дииллэр. Кинилэр санааларыгар наука уонна техника сайдыыта киһи олоҕор улахан уларытыыны киллэриэхтээх, ол иһин киһи инники олоҕо тус бэйэтиттэн тутулуктаах хас даҕаны суоллардаах буолуохтаах. Маннык быһаарааччылар: «Киһи бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ оҥостор, кини тугу оҥорбутуттан тутулуктанан кэлэн иһэр кэм уларыйан биэрэн иһэр»,- диэн этэллэр.

Бу икки өйдөбүллэртэн хайалара ордук таба буолан иһэрин инники олохпут хайдах баран иһэрэ сыыйа-баайа көрдөрөн иһэр.

Мантан салгыы киһи түүлэ инникини өтө көрөн билиигэ туох суолталааҕын быһаарыахпыт. Египеккэ дьон түүллэри түөрт тыһыынча сыл анараа өттүгэр тойоннообуттарын папирус лииһигэр суруйан уура сылдьаллар, онтон Сибиир ойууннара түүллэри тойоннооһунунан былыр-былыргыттан анаан-минээн дьарыктаналлар эбит. Ону баара норуот итэҕэлин билиммэт бассабыыктар ойууннары эккирэтиһэн туран дьарыктарын бырахтарбыттара. (4,50). Кинилэр түүллэри букатын наадата суох күннээҕи быстах санаалар көстүүлэринэн аахпыттара уонна оннук өйдөбүллэрин дьоҥҥо барыларыгар итэҕэтэ сатаабыттара.

Киһи түһээн түүлү көрөрүгэр өйө-санаата атыннык уларыйар, бу бириэмэҕэ киһи атын сиргэ, туспа кэмҥэ сылдьар курдук буолар. Түүлгэ араас дьону, быданнааҕыта өлбүт билэр киһитэ уонна билигин тыыннаах киһи бииргэ сылдьалларын көрдөҕүнэ даҕаны эбэтэр күнүс буолбат соһуччу түбэлтэлэргэ да түбэстэҕинэ киһи букатын соһуйбат, муодарҕаабат, хайдах эрэ буолуохтааҕын курдук саныыр. Арай уһуктан, өйдөнөн баран биирдэ, түһээн хайдах манныктары, эҥин араастары көрбүтүн дьэ өйүгэр түһэрэр. Итинник уратылааҕын иһин бу түүлгэ көстөр кэми киһи өйө-санаата уларыйар кэмэ эбит диэн ааттыыллар.

Түүл биир дьиктитинэн атын киһи санаата түүлгэ киирэн көстүүтэ буолар. Маны элбэх холобурдары аҕалан дакаастыахха сөп. Сурукка киирбит холобуру аҕаллахха, урут бастакы Аан дойду сэриитин саҕана Станислав диэн ааттаах саллаат кэргэн ылыахтаах кыыһа Мерна хаста да түһээн хараҥа көрүдүөргэ киһитэ муна сылдьарын, онтон үөһээ биир башнята алдьаммыт замок турарын көрөр. Кини өр көрдөөн-көрдөөн бу замогы булан ылан бадыбаалы хаһан, көмүллэн хааттаран хаалбыт киһини ороон таһаарбыт түбэлтэтэ баар.

Түүлгэ туох эмэ алдьархай буолаары гыммыта сыһыаннаах дьоҥҥо эмиэ көстөр. Юлий Цезары өлөрүөхтэрин иннинэ кэргэнэ Кальпурния (лат. Calpurnia) түһээн өлбүт кэргэнин кууһан олорорун көрөн ытаан уһуктубут. Онтон Цезарь бэйэтэ кэргэнэ санаарҕаабытыттан сенат мунньаҕын ыытымаары гынан баран син-биир ыыппыт. Өлүөн иннинэ Авраам Линкольн эмиэ түүлү көрбүтэ биллэр. Кини бу түүлү түһээн көрөн баран кэргэнигэр муодарҕаан кэпсээбит, онно арай элбэх бохоруона дьоно баран иһэллэр үһү. Онуоха кини ыйыппыт: «Кими көмөллөрүй?»- диэн, онно: «Авраам Линкольн көмөллөр»,- диэбиттэр.

Маннык түүллэри холбооттоон, ырытан көрдөхпүтүнэ элбэх түүлтэн аҕыйах өттө биһиги өйбүтүгэр хатанан хаалар туһалаах өйдөбүллэри киллэрэллэр, онтон үгүстэрэ умнуллан хаалаллар эбит. Киһи түүллэри умнан иһэрэ, кини бэйэтин өйө-санаата Үөһээ Дойду өйүттэн-санаатыттан арахсан туспа өй-санаа буолан: «Бу мин»,- диэн билинэн, бэйэтэ туспа эттээх-сииннээх буолан сылдьарыгар тиэрдэр. Киһи түүлү көрөр кэмигэр, бэрт кылгас кэм иһигэр олус элбэх билиини ылара киһи мэйиитигэр элбэх ноҕуруусканы оҥорор. Түүлү умнан кэбиһии эбэтэр түһээбэт буолуу, кырдьык киһи бэйэтин өйүн-санааатын Үөһээ Дойду өйүттэн-санаатыттан туспа араарарын бэлиэтэ буолар. Бу курдук араас өйдөрү-санаалары тус-туспа араарыы, Айылҕа анаан оҥорбут мэһэйэ буолар эбит. Ити мэһэй сүтүүтэ, суох буолуута киһи өйө-санаата буккуллан, өйүнэн ыалдьар буолуутугар тиэрдиэн сөп.

Түүллэри үөрэтии түмүгүнэн киһи инники олоҕор туһалаах буолаары турар быһыыны эбэтэр уларыйыыны билгэлиир түүллэр бары түүллэртэн 30 эбэтэр 40 бырыһыанын курдугу ылаллар. Түүллэри сөптөөхтүк тойоннуурга элбэх түүл бэлиэлэрин билии наада буолар. Түүлү табатык тойоннуу үөрэнии кэлэн иһэр быһыыны эбэтэр уларыйыыны билэргэ улаханнык көмөлөһүөҕэ, итиннэ ордук киһи гипноз бириэмэтигэр, гипноска утуйа сылдьан түүл бэлиэлэрин табатык быһаарара улахан оруолу ылыан сөп.

Саха ойууннара киһи түһээн инникини өтө көрөн билэрин былыргыттан билэллэрэ уонна итилэри таба тойонноон сөптөөхтүк туһаналлара. Ойуунтан ханнык баҕарар киһи кэлэн: «Миэхэ инникибин төлкөлөөн кулу»,- диэн көрдөстөҕүнэ утуйан туран баран тугу түһээбитин тойонноон киниэхэ бэйэтигэр кэпсээн биэрэр эбит. Маннык түһээн билбитин ойуун түстэтэр киһиэхэ кэпсээтэҕинэ атын дьоннорго биллэримээр диэн сэрэтэрэ үһү.

Өй үлэтинэн үлэлии сылдьар дьон кыайан арыйбакка өр муҥнана сылдьар үлэлэригэр түһээн бэлэм эппиэти ылбыттара биллэр. Маннык бэлэм эппиэти ылан Д.Менделеев оҥоро сылдьар периодическай таблицатын бүппүт көрүҥүн көрөн үтүгүннэрэн оҥорбут. Археолог Генрих Шлиман улахан арыйыыны оҥоруон иннинэ хас да төгүллээн хатыланар түүллэри көрбүт уонна ити түүллэрин көстүүлэрин саҥаны арыйыытыгар туһаммыт. Эмиэ итинник арыйыыны Г.Гилпрехт түһээн көрөн оҥорбута чуолкайдык суруллубут. Кини түһээн көрөн былыргы суруктаах туой таблица сороҕун булбут уонна өссө түүлүгэр көстүбүт жрец киһи киниэхэ бу таблица суругун ааҕан биэрбит.

Түүл өйүн-санаатын барытын түмэн дьоҥҥо туһалаах үлэни оҥорор киһиэхэ илэ аҕалан көрдөрөн көмөлөспүт уонна сорох алдьархайга түбэһээри гыммыт киһини сэрэппит түбэлтэлэрэ элбэхтэр. (5,44).

Туһаныллыбыт литература уларыт

1. Алексеев Н.А. Шаманизм тюркоязычных народов Сибири.- Новосибирск: Наука, 1984.- с. 204.

2. Предания, легенды и мифы саха (якутов).- Новосибирск: Наука, 1995.- 400 с.

3. Детектив и политика. МАДПР. Вып.3. Москва: Изд-во Новости, 1990. - 352 с.

4. Винокурова У.А. Сказ о народе саха. – Якутск: Бичик, 1994. – с. 50.

5. Каженкин И.И. Түүл Үөһээ дойду өйө-санаата. – Дьокуускай: Бичик, 2014. – 160 с.