Аан дойдуну үллэстии
Аан дойдуну үллэстии диэн саҥа үйэҕэ дьон олорор сирдэрин саҥалыы үллэстиилэрэ ааттанар.
Остуоруйа науката норуоттар икки ардыларыгар буолар сэриилэр тоҕо, туохтан үөскүүллэрин ситэтэ суохтук сырдатар, буккуурдаахтык быһаарар. Былыргы кэмнэргэ буолуталаабыт сэриилэргэ аҥардастыы саба түһээччилэр эрэ буруйдаахтарын курдук көрдөрө сатааһын ыытыллар. Ким сэриинэн саба түспүт, ол буруйдаах диэн быһаараллар.
Билигин олох сайдыбытын да кэннэ итинник быһаарыы олус сөп диэн ааҕаллар. Дьон өйө-санаата сыыйа сайдан, тупсан испитин таба сыаналаан, арыыйда дириҥник толкуйдаан, ырытан көрдөххө уонна кыайбыт дьон өттүттэн ылан быһаардахха, былыргы кэмнэргэ сэриилээн кыайыы диэн саҥаны айыылары олоххо киллэрэн, киэҥ сирдэргэ тарҕатыы буолуон эмиэ сөп. Оччотооҕу кэмнэргэ ким саҥаны арыйан олоххо урут киллэрбит аан маҥнай сэриитин сэбин оҥостон аттыгар олорор омуктарга боруобалаан көрөн, кинилэр сирдэрин сэриилээн ылар, бас бэриннэрэр этэ.
Былыргы кэмнэргэ ким күүстээх, кыахтаах баһылыыр кэмигэр үөскээбит «Кыайбыттары сууттаабаттар» диэн этии баар. Бу этии кыайбыт дьону атын ким да кэлэн кыайан сууттаабатын быһаарар. «Кыайбыт тойон», «Кыайбыт көҥүлэ» буолар кэмэ олус уһун кэмҥэ, олоххо демократия сокуоннара киириэхтэригэр диэри Аан дойдуга барытыгар бүрүүкээн олорбута.
Олох сайдан иһиитэ элбэх саҥаны айыылартан уонна олору олоххо киллэрэн туһаныыттан үөскүүр. Экономикаҕа саҥаны айыылар былыргы кэмнэргэ элбэх сэриилэргэ тириэрдибиттэр.
Христос таҥара үөскүөҕүттэн Аан дойдуну үллэстии хас биирдии сүүс сыл аастаҕын аайы саҥалыы ыытыллан, омуктар кыраныыссалара тупсарыллан, уларыйан биэрэн иһэр. Сайдыыны ситиспит, ахсааннара эбиллэн күүһүрбүт омуктар бэйэлэрин күүстэригэр-кыахтарыгар сөптөөх сири-дойдуну баһылыахтарын баҕараллар. Олох сайдыытыгар улахан хамсааһыннары олус туһалаах саҥаны айыылар кэмиттэн кэмигэр оҥорон иһэллэр.
Саҥа үөскээбит омуктар бэйэлэрин туспа уратыларын билинэн күүһүрэн-уоҕуран тахсыылара олохторун ортоку кэмнэриттэн саҕаланар. Кинилэр бу кэмҥэ ахсааннара биллэрдик эбиллэн, атын мөлтөөбүт, ахсааннара аҕыйаабыт кырдьаҕас омуктарын үтүрүйтэлээн, үчүгэй сирдэрин баһылаан иһэллэр. Киэҥ сирдээх-уоттаах омуктар урукку, былыргы кэмнэргэ улаханнык күүһүрэ-уоҕура сылдьыбыт эбиттэрэ ити быһаарыынан чуолкайданар.
Югославия республикатын үрэллиитэ омуктар сайдыыны ситиһэннэр тус-туспа барар кыахтаммыттарыттан үөскээбитэ. Украинаҕа 2014 сыллаахха саҕаламмыт сэрии украинецтар бэйэлэрин республикалара күүһүрэрин иһин нууччалартан арахсар, туспа бара сатыыр сэриилэрэ буолар.
Ордук суолталаах, улахан саҥаны айыылар Аан дойду норуоттарыгар дьайыыларын ааҕан таһаардахха бу курдук хартыына арыллан тахсар.
Тимири уһаарары уонна уһанары баһылаабыт хуун омуктар Азияттан саҕалаан бүтүн Европаны барытын кэриэтэ хамсатан, омуктары барыларын сыҕарытан, сирдэрин-дойдуларын уларытан, хаттаан оннуларын булунууларын үөскэппиттэрэ. Тимиртэн араас туттар тэриллэри оҥостор буолуу салгыы сайдан иһиититтэн омуктар баһылыыр оруоллара эмиэ уларыйан биэрэн испитэ.
Христос таҥара үөскээбититтэн ыла бастакы тыһыынча сыл устата тимири сатаан уһааран, уһанары баһылаабыт омуктар Аан дойдуну үллэстиини баһылаан-көһүлээн салайбыт эбиттэр. Тимири уһаарары уонна уһанары баһылаабыт омуктарга Христос таҥара, ол аата үчүгэй киһи буолууга ыҥырар баҕа санаа үөскээн сайдан барбыт. Бастакы тыһыынча сыллар саҕаланыыларыгар тимири уһаарары уонна уһанары баһылаабыт омуктар Аан дойдуну хаттаан үллэстибиттэр. Бу омуктар ити кыайыыларын кэнниттэн Христос таҥараларын атын омуктарга тарҕатыыны саҕалаабыттар.
Тимири хатарыыны баһылааһын сайдыыны өссө өрө таһаарбыта. Хатарыылаах тимири оҥорору баһылаабыт монголлар-татаардар бүтүн Азияны, Европа үгүс өттүн сэриилээн кыайан, өр кэмҥэ бас билэн олорбуттара.
Соторутааҕыта ааспыт 2-тыһыынча сыллары арыгы Аан дойду үрдүнэн тарҕаныытын сылларынан ааттыахха сөп. Бу сыллар усталарыгар арыгы Европаттан саҕалаан Аан дойдуга барытыгар тарҕанна. Дьон-аймах сайдыылаах өттүлэрэ бу уһун кэм устата арыгыны сатаан оҥосто уонна сөбүлээн көрөн иһэр буола үөрэннилэр. Арай сайдыыттан хаалан иһэр хоту, кырыы диэки олохтоох омуктар арыгыны сөбүлээн көрөн, кэмнээн иһэр буоларга саҥа үөрэнэ сатыыллар. Дьон-аймах сайдыыларын хамнааһына аҕыйах ахсааннаах хаалан иһэр омуктартан тутуллан тохтообот, салгыы барбытын курдук баран иһэр.
Аан дойдуну саҥалыы үллэстии арыгыны Европа дойдулара оҥорон туһанар буолбуттарын кэннэ ордук тэнийбитэ. Үөрэх-билии уонна арыгы бииргэ тутуспутунан Европаттан тарҕаммыттара. Арыгыны бэйэлэрэ оҥостоннор тулуйан, кэмнээн иһэр буоларга үөрэммит Европа дойдулара сайдыыны-үүнүүнү баһылаабыттара, Азия, Африка, Хотугу уонна Латинскай Америка дойдуларын барыларын кулут оҥостубуттара.
Москва государствота үөскээһинэ уонна күүһүрүүтэ водка арыгы айыллыытын кытта сибээстээх. Истиэп уонна Сибиир олохтоохторун бас бэриннэриигэ водка ылбыт оруола олус үрдүгүн билигин ким да ахтыбат эрээри, кэлии дьон олохтоохтору барыларын итирдэн кэбиһэллэрэ уонна түүлээхтэрин хомуйан ылаллара элбэх кэпсээннэргэ ахтыллаллар.
Дьон олоҕу олоруу диэки тардыһыылара хаһан баҕарар олус күүстээх. Арыгыны оҥостор буолуу элбэх арыгы баар буолуутун үөскэтэр. Дэлэй арыгы баар буоллаҕына дьон арыгыһыт буолбат иһин туруулаһаллар, тулуурдаах уонна дьулуурдаах буолуулара күүһүрэр. Хас эмэ сүүһүнэн сыллар ааспыттарын кэннэ, билигин Европа сайдыылаах омуктарыгар арыгыны аһары иһэн кэбиһии, алкоголик буолуу диэн проблема суоҕун кэриэтэ буолан турар.
Латинскай Америкаттан уонна Соҕуруу Азияттан саҕаланан эрэр наркотиктары туһаныы Аан дойду үрдүнэн тарҕанан иһэрэ сайдыылаах дойдулары санаарҕатар. Наркотиктаах үүнээйилэри үүннэрэр уонна оҥорор дойдулар олохтоохторо наркотиктары сатаан туһаныыга кыра эрдэхтэриттэн үөрэннэхтэринэ эрэ олохторун олороллоро кыаллар. Кинилэргэ ити көрдөбүл тыыннаах буолууларын, олохторун кытаанах көрдөбүлэ буолар. Наркотиктар дэлэйдэриттэн, бэйэлэрэ оҥороллоруттан быстах баҕа санааларын кыана туттуннахтарына эрэ наркоман буолан хаалбаттар. Бу дойдуларга дьон олохторо наркотиктары оҥорууттан уонна атыылааһынтан быһаччы тутулуктаах. Наркотиктарга тулуурдаах буола, аһара туттуммат буолууга үөрэниигэ кыра эрдэхтэриттэн эрчиллэллэр, ураты тулуурдаах буола улааталлар.
Олох сайдан иһиитин биир көрдөбүлэ наркотиктары сатаан туһанарга үөрэнии дьон-аймах олоҕун суолун биир ситиһиэхтээх кирбиитэ буолла. Бу кирбиини аһара түспүт омуктар салгыы сайдар кыахтаналлар. Наркотиктары сатаан, кыайан туһаммат дьон бары онно ыллараннар кылгас үйэлэнэллэр, быстах суолларга түбэһэллэрэ элбээн олох суолуттан туораан биэрэллэригэр тиийэллэр.
Билигин наркотиктары сатаан туһана үөрэммит омуктар Аан дойдуну баһылыыр кэмнэрэ кэлэн иһэр. Кыайан наркотиктары туһанарга үөрэммэтэх омуктар, эдэрдэрэ наркоман буоланнар эстэр, симэлийэр, атын кыахтаах омуктарга баһыттаран, үтүрүттэрэн туораан биэриигэ тиийиэхтэрин сөп.
Араас секталар киһи өйө көттөҕүнэ ордук үчүгэй, Үөһээ дойдуга тиийэр, өллөҕүнэ хат-хат төрөөн иһэр диэн үөрэхтэрэ наркоман буолууга, өлүүгэ-сүтүүгэ, өй-санаа көтүүтүгэр ыҥыраллар. Дьон-аймах өйдөрө-санаалара ордук күүһүрдэҕинэ, бэйэлэрин быстах баҕа санааларын баһыйа тутан салайдахтарына эрэ, наркотик алыбыгар киирэн биэрбэт кыахтаналлар, олоҕу салгыы сайыннараллар.
Бу кэлбит 3-с тыһыынча сыллар Аан дойдуга наркотиктар тарҕанар, олору кытта охсуһуу дириҥиир сылларынан буолаллара ханнык да саарбаҕа суох буолла. Бу охсуһууга дьон кыаттарбаттарын туһугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуохтара этэ.
Аҥардастыы бобуу, хаайыы, суох оҥоруу кымньыы дьайыыта буоларынан, манньа дьайыытын булан эмиэ олоххо киллэрии ирдэнэр.
Билигин сайдыылаахпыт дэнэр омуктар саҥа, 3-с тыһыынча сылларга баһылыыр, салайар кыахтарын сүтэрэр туруктаахтар. Баай-талым олоххо үөрэнэн хааланнар Айылҕаҕа көрсүһэр ыарахаттарын кыайан тулуйбат, атаах эдэр көлүөнэлэри иитэн улаатыннараллара элбээтэ. Аһара көрүүгэ-истиигэ, эмтэниигэ үөрэнэн хааланнар оҕолорун доруобуйалара мөлтөөн, сүрэх уонна хаан ыарыылара олус дэлэйдилэр. Дьон-аймах сайдыытын таба сыаналааччылар киһи айылҕаҕа төнүннэҕинэ эрэ салгыы доруобай буолуо диэн этэллэр уонна айылҕаҕа үүнэр астары эрэ аһаатаҕына, киһи тыыннаах буолан сылдьара хааччыллыа диэн үөрэҕи сыыйа киллэрэн эрэллэр.
Сайдыылаах омуктар наркотиктары кытта сатаан, табан охсуһар кыахтара суох курдук. Кинилэр салайар, баай дьоннорун оҕолоро аан маҥнай наркоман буолан хаалалларыттан сыыһа, бобор-хаайар суолу тутуһаллар. Бу оҕолор наркоман буолуулара баай дьон оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр туспа уратылаахтарынан быһаарыллар. Кинилэр оҕолорун аһара маанылаан, атаахтатан, киһиргэтэн үөрэтэллэр. Барылара бары баар, дэлэй буолан бэйэлэрин быстах баҕа санааларын кыайан туттуммат буола үөрэммит эдэр дьон аан маҥнай наркоман буолан хаалаллар.
Наркотик өйгө-санааҕа дьайыыта олус күүстээҕиттэн элбэхтик боруобалаан, ылларан кэбиспэт туһугар киһи ураты тулуурдаах буолара эрэйиллэр. Бэйэтин быстах баҕа санааларын кыра эрдэҕиттэн тулуйарга үөрэммит эрэ киһи ураты тулуурдааҕыттан арыгыһыт, наркоман буолумуон сөп. Кыра эрдэҕинэ араас минньигэс астары сиирин кыайан туттунара, арыгыны аһара испэт буолар кыаҕын улаатыннарар. Этэ-сиинэ арыгы иһэр баҕа санаатын өйө-санаата кыайар, уодьуганныыр, баһыйа тутан, салайар буоллаҕына арыгыны аһара испэт кыахтанар.
Арыгыны бэрээдэктээхтик, сөбүлээн көрөн иһэргэ үөрэммит киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын кыана туттар киһи буолар. Маннык бөҕө санаалаах киһи салгыы баран наркоман буолумуон сөп. Киниэхэ бэйэтин быстах, этин-сиинин баҕа санаатын баһыйа тутар күүс үөскээбит киһитэ буолан, өй-санаа алыбыгар киирэн биэрбэт кыаҕа улаатар.
Наркотиктары туһаныы дэлэйэн иһэриттэн билигин сайдыылаахпыт дэнэр омуктарга ыарахан балаһыанньалар ыган иһэллэр. Кэлэр көлүөнэлэри саҥа олох ыарахаттарын тулуйарга үөрэтии эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Хас биирдии кыра оҕо айылҕа бары ыарахаттарын тулуйар, бэйэтин быстах баҕа санааларын кыана туттар буола үөрэннэҕинэ эрэ, салгыы олоҕу олорор кыахтанар.
3-с тыһыынча сыллар дьон-аймахха наркотигы утары охсуһуу сылларынан буолаллар. Дьон барыта истэн билэр «Бэстилиэнэй тыһыынча» сыллара саҕаланнылар диэн ааҕыахпытын толору сөп буолар. Бу тыһыынча сыллар усталарыгар дьон эттэрин-сииннэрин уонна өйдөрүн-санааларын икки ардыларыгар охсуһуу өссө сытыырхайыан сөп. Өй-санаа наркотиктар дьайыыларыгар киирдэҕинэ, Үөһээ дойдуга көҥүл көтө сылдьар үчүгэй эбит диэн сыыһа өйгө-санааҕа оҕустардаҕына, өлүү суолун тутуһуон, этин-сиинин быраҕан, көҥүлүнэн көтөн хаалыан сөп. Күүстээх сэрии сэптэрэ бэйэлэрин кыайан туттуммат наркоман буолбут дьон илиилэригэр киирэриттэн сайдыылаах дойдулар сэрэнэ сатаабыттара өр буолла.
3-с тыһыынча сылларга дьон-аймах салгыы сайдыыларыгар наркотиктары көҥүл туһанар буола үөрэммит өттүлэрэ Аан дойдуну баһылыыр буолан барыылара саарбаҕа суох суол. Киһи этин-сиинин толору үөрэтэн, буор кутун кыахтаах-күүстээх гына эрчийэн, ийэ кутун кыра эрдэҕиттэн иитиэхтээн, салгын кутун сайыннаран сайдыы өссө үрдүк таһымнарын ситиһэрэ көрдөнөр үйэтэ кэлэн иһэр. Мөлтөх доруобуйалаахтар, эттэрин-сииннэрин эрчийбэтэхтэр, тулуура, дьулуура, өсөһө суохтар бэйэлэрэ туораан биэрэн иһэллэригэр тиийиэхтэрэ. Ол курдук наркотиктары сатаан, сөбүлээн көрөн туттубат дьон, өйдөрө-санаалара туруга суох буоларыттан олох суолуттан эрдэ туораан биэриэхтэрин сөп. (1,18).
Дьон-аймах бу арыгынан, наркотигынан мэҥиэлээн, ымсыырдан үөрэтиини кыайан тулуйбатахтарына, ол дьайыытыгар ыллараннар өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга сылдьар буолан хаалыыта элбиэн сөп. Сиргэ олус элбэх ядернай сэрии сэбэ мунньуллубутун кэнниттэн дьон өйө-санаата туруга суох буолуута ядернай сэрии төлө тардыллыытыгар тириэрдэр куттала ордук улаатар. Онтон ядернай сэрии кэнниттэн дьон-аймах айылҕа дьиҥнээх бэйэтин усулуобуйатыгар төннүүлэрэ буолуон сөбө быһаарыллыбыта ыраатта. Олох маннык төттөрү эргийиитэ дьон-аймах олохторун олус былыргы үйэттэн хаттаан саҕалыылларыгар тириэрдиэн сөп.
Туһаныллыбыт литература уларыт
1. "Туймаада" хаһыат. №262. 16.07.2015.