Аар Саар

Аар Саар диэн улаханы, улууну, бастыҥы, дьоһуну ааттыыллар.

Саха тыла төһө былыргыттан ыла үөскээбитэ уонна кэпсэтиигэ туттуллар буолбута билигин да кыайан чуолкайдана илик. Кэлин кэмҥэ саха омук былыргытын туһунан элбэх үлэлэр сурулуннулар. Былыргы түүрдэр мэҥэ таастарга суруйбут суруктара сахалыы тылынан ааҕыллаллара ордук өйдөнүмтүө диэн быһааран эрэллэр.

Аар Саар диэн холбуу этии саха тылыгар олус былыргыттан туттуллар. Былыргы сахалар төрүттэрин аата Саха Саарын тойон диэн буолара бэйэтэ төһө былыргы кэмҥэ үөскээбитэ өссө биллэ илик олоҥхолорго ахтыллар.

Саха дьонун былыргыларын туһунан суруйааччылар Аар Саар диэн этиини элбэхтик тутталлар. Аар-саар аата алдьаммыт диэн бастыҥ аата-суола, эбэтэр дьоһун-сүҥкэн аата-суола алдьаммыт диэн буолар. Аар-саар аат - бастыҥ, дьоһун аат суол. Аар Тойон, Аар Баҕах, Хомпоруун Саар, Саха Саарын Тойон диир кэриэтэ сололоох, үрдүк аат. (1,306).

Аар саар диэн икки тылтан холбоммут этии. Бу тыллар биирдии бэйэлэрэ өссө былыргылар уонна эмиэ улахан, киэҥ өйдөбүллээхтэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан олус уратыны, улаханы бэлиэтииргэ анаан «Саар» диэн тылы тутталлар. Саар ыаҕас (эргэр.) - билиҥҥи баак кэриэтэ улахан ыаҕас (хол., арыы хаһаанарга). (2,241). Улаханын, ойуччутун бэлиэтээн «Саар ыаҕас» диэн бэлиэтээн ааттыыллар. «Саар ыаҕастаах» диэн сир аата эмиэ баар. (3,109).

«Саха саара, урааҥхай буура» диэн сахаларга киэҥник тарҕаммыт өс хоһооно баар. Бу өс хоһоонун «саар» диэн тылын Г.В.Ксенофонтов былыргы түүрдэр уонна монголлар «цар, чар, шар» диэн тылларыгар сыһыаран «көлүнэр оҕус» диэн буоларын быһаарар. (4,180). Бу өс хоһоонугар «саар» диэн тыл улахан, күүстээх, кыахтаах диэн өйдөбүлгэ туттуллубут.

Э.К.Пекарскай «Аар Саар» диэн тылы ханнык эрэ олус былыргы ытык аат диэн быһаарар. (5,стлб.2094). Бу быһаарыы «Саар» диэн тыл улахан, күүстээх диэн суолтата олус былыргы «Аар» диэн тылы кытта бииргэ туттуллуутунан өссө улаатарын чуолкайдыыр. Сахаларга «Аар» диэн маҥнайгы таҥараларын аата буолар. «Аар» диэн ааттаах улуу киһи, салайааччы үөскүү сылдьыбыт.

Сахалар Аар Саар диэн сири-дойдуну барытын бииргэ холбуу тутан этэллэр. Аар Саарга - манна: киэҥ сиргэ, сиргэ дойдуга барытыгар диэн суолталаах. (6,110).

Сахалыы аар диэн тылы Э.К.Пекарскай былыргы түүрдэр ару диэн тылларыгар тэҥниир уонна «олус үчүгэй, ытыктабыллаах, ыраас, дуоспуруннаах, таҥараҕа тэҥнээх» диэн быһаарар. (5,стлб.126). Саха тылыгар ар диэн төрүттээх аартас диэн тыл баара, көрдөһүү, тылы ылыннарыы диэн өйдөбүллээх. (5,стлб.151). Бу быһаарыыларга эбэн А.И.Гоголев былыргы түүрдэр уонна былыргы индеецтэр тылларыгар аар диэн саха тылыгар маарынныыр тыллар таҥараҕа сыһыаннаахтарын быһаарар. (7,23).

А.Е.Кулаковскай сахалар үрдүк айыыларынан Үрүҥ Аар Тойону ааҕар. Бары сири-дойдуну, дьону айбыт кини буолар диир уонна тохсус халлааҥҥа олорорун бэлиэтиир. (8,17). Бу быһаарыы Аар диэн тыл сахаларга олус былыргы кэмтэн ыла тутуллар буолбутун арааран бэлиэтиир. Олус былыргы, аан маҥнайгы таҥара аата Аар диэн ааттанар буолуута бэйэтэ бу тыл олус былыргытын дакаастабыла буолар.

Түүр омуктар тылларыттан элбэх тыллар нууччалыы тыллары үөскэппиттэрэ биллэр. Ол иһигэр Сарысу диэн түүрдүү «Араҕас уу» диэн суолталаах тылтан Царицын диэн куорат аата үөскээбит. (3,13). Бу куорат аата үөскээһинэ сахалыы саар диэн тылтан нууччалыы царь диэн тыл үөскээн тахсыан сөбүн бигэргэтэр.

Царь диэн нууччалыы тыл өйдөбүлэ улахан баһылык, салайааччы диэн буолар. Бу тыл Россия государствотын улахан салайааччытын туспа бэлиэтээн ааттыырга аан маҥнай 1547 сыллаахтан ыла туттуллар буолбут. С.М.Соловьев суруйарынан Иван Грознай салайар былааска киирэригэр аан маҥнайгынан царь диэн ааттаммыт. (9,128). Бу кэмҥэ Москва княжествота Рязаны бас бэриннэрэн истиэп диэки саҥа тэнийэн иһэр кэмэ эбит. Царь диэн тыл тарҕаныыта истиэп омуктарын кытта нууччалар холбоһон барыыларыгар тарҕаныыта, бу тыл истиэп омуктарын тыла буоларын быһаарар.

Царь куолакал, Царь пушка диэн олус улаханнарынан аакка-суолга киирбит тэриллэр бааллар. Бу тэриллэри аһары улаханнара бэрт буоланнар итинник уратытык ааттаабыттар. Бу тэриллэр ааттарыгар царь диэн тыл былыргы сахалыы ойуччу улахан диэн суолтатынан туттуллубут. Улаханы уонна ойуччуну бэлиэтииллэринэн сахалыы саар уонна нууччалыы царь диэн тыллар биир суолталаах буолан тахсаллара саха тылын сабыдыала нуучча тылыгар дьайыытын көрдөрөр. (10,33).

Туһаныллыбыт литература

1. Сэһэн Боло. «Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо». Дьокуускай: «Бичик» Нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.

2. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

3. Багдарыын Сүлбэ. Аал уоту оттунан. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1992.- 192 с.

4. Г.В.Ксенофонтов. Урааҥхай сахалар. Очерки по древней истории якутов. Том 1. 2-я книга. Якутск: Нац. кн. изд-во, 1992.- 318 с.

5. Э.К.Пекарскай. Словарь якутского языка.

6. Г.Г.Окороков, И.К.Сивцев. Саха литературата. Хрестоматия. 10 кылаас. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1981.- 280 с.

7. А.И.Гоголев. Якуты. Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993.- 200 с.

8. А.Е.Кулаковскай. Научные труды. Якутск: Кн. изд-во, 1979.- 484 с.

9. В.Г.Валькова, О.А.Валькова. Правители России. Москва: Рольф, Айрис-пресс, 1999.- 352 с.

10. Каженкин И.И. Тыл - санааны салайар. - Дьокуускай: Триада, 2003. - 76 с.