Арбита

Иван Арбита (Слепцов Иван Егорович) (29.12.1913—13.07.1943) — XX үйэ бастакы аҥаарыгар олорон, айан-тутан ааспыт саха бэйиэтэ, тылбаасчыта.

Иван Арбита

Олоҕо

Кини 1913 сыллаахха Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар, Тараҕай нэһилиэгэр дьадаҥы дьоҥҥо төрөөбүтэ. Оскуолаҕа уон биир сааһыгар киирэн, 1935 сыллаахха Дьокуускайдааҕы учуутал техникумун бүтэрбитэ. Саҥа аһыллыбыт институкка сылга тиийбэт кэмҥэ үөрэммитэ. Кэлин үөрэҕин быраҕан, аҥардас ааҕар, суруйар дьарыктаммыта. Ол сылдьан быстах кэмнэргэ учууталлаабыта, хаһыакка, кинигэ кыһатыгар үлэлэтэлээбитэ. Арбита айымньылара уонна Пушкинтан, Лермонтовтан, Маяковскайтан, атын да поэттартан, суруйааччылартан элбэх үтүөкэн тылбаастара биһиги литературабытыгар өлбөт-сүппэт кылаат буолуохтара. Кини литературнай нэһилиэстибэтин бэчээттээн таһаарыы аайааччыларга улахан интэриэстээх буолара саарбаҕа суох. 1942 сыллаахха кинини Сэбиэскэй былаас утары охсуһар диэн сууттаабыттара уонна ытыыга уурбуттара.

Олоҕун уонна айар үлэтин туһунан

Поэт Иван Арбита аата саха национальнай литературатын историятыгар бэрт бэлиэ, көстүүлээх миэстэни ылар. Сэрии иннинээҕи сылларга бу күлүмүрдэс талааннаах поэт үлэтэ биһиги поэзиябыт историческай опытын иитин-саҕатын биллэрдик кэҥэппитэ. Арбита поэтическай оскуолата ураты киэҥ. Кини улахан билиилээх, культуралаах поэт этэ. Бэйэтэ этэринэн, араас омук араас поэттарыттан, суруйааччыларыттан хааччаҕа суох үөрэнэн, саҥаны буларга, айарга дьулуһара. Ол курдук Берне, Гете, Пушкин, Лермонтов, Маяковскай, Тычина, Брюсов, Блок, Есенин, Хлебников — араас поэттар тэҥинэн үөрэтээччи быһыытынан кини оскуолатыгар сылдьар курдуктар. Кырдьык да, Арбита ураты дьаныардаахтык саҥаны көрдүү, опыт энчэрэ, боруобалыы сатаабыт поэт. Кини улуу новатор Владимир Маяковскай: «Поэзия быыстала суох хас сырыы аайы билбэт сиргэ айан буолар», — диэбитин олус сөбүлүүр буолара. Ол иһин Арбита хас суруйдаҕын ахсын саҥаттан саҥаны этиэн, олоҕу араас өттүнэн эргитэн көрүөн, үөрүүтүн-өрөгөйүн эмиэ, хомолтотун-кутурҕанын эмиэ, кэлэн да турар кэми, кэнэҕэски да кэскили — барытын толкуйдаан, сылыктаан, бөлөнүөктээн көрүөн баҕарара. Кини, биллэн турар, форманан эрэ муҥурдаммат. Кылаабынайа, киһи дьылҕатын, общество олоҕун уустук өрүттэрин ирэн-тоҥон этээри, поэт эгэлгэ саҥа обраһы, идеяны көрдүүрэ. Онуоха сөптөөх имигэс, киэҥ, дэлэгэй формаҕа кыһанара. Кинини саха хоһоонун форматын талбытынан эрийбит, иэхпит поэт диэххэ сеп. Хоһоон дорҕоонун, мелодикатын, этигэнин, ритмикатын араастаан холоон көрөрө, боруобалыыра. Хоһооннорго тыл сөптөөх миэстэтин хайаан да булларар дьиҥнээх маастар этэ. Сахалыы хоһоон техникатын сайыннарарга элбэх кэрэхсэбиллээх опыты оҥорбута.

Иван Арбита поэзията ис хоһоонунан бэрт баай: Кини лириката араас матыыптаах, өҥнөөх-дьүһүннээх диэххэ сеп. Киниэхэ барыттан баар. Туох да кыһалҕата суох күн көрүн, айылҕа кэрэтин, олох үөрүүтүн, тапталы ыллыыр-туойар анакреонтическай хоһооннор киниэхэ таһымнаах суохтар. Ол үксэ кини айар үлэтин эрдэтээҕи кэмигэр характернайдар. Оттон бириэмэ туһунан, кэлэр кэскил, киһи дьылҕдатын, олох долгуннаах муоратын туһунан бөлөнүөктүүр санаалар (раздумья) киниэхэ сүрүн миэстэни ылаллар. Устар олох уонна история улахан боппуруостарын араас өттүнэн уонна ыарахан уустук утарсыыларынан поэт дириҥник ылан көрөргө куруутун холоноро. Мантан кини санаата, баҕар, үрдүө-түһүө, баҕар, сырдыа-хараастыа. Ол гынан баран, хаһан да самныбат. Куруутун ерөгөйдуур күүстээх, сырдык ыралаах.

Поэт санаата ордук түһэн ылбыт кэмэ 1938 уонна 1941 сыллар этилэр. Ол күнү-дьылы ким барыта билэр… Советскай сокуоннаһы кэҥии кэмэ. Сэрии суоһа. Ийэ дойдуга куттал сабардааһына. Ити күннэргэ поэт эр санаалаах патриотическай, гражданскай хоһооннорун кытта сэргэ, бар-дьон сүрэҕэ айманыытын тус бэйэтин поэтическай позициятыттан дириҥ кутурҕаннаахтык эппитэ. Холобур, «Муҥурданыы» диэн цикл тохсус ырыатыгар уонунан мөлүйүөн дьону уокка умаппыт сэрии трагизматын кини наһаа уолуйан көрсүбүтэ. Поэзияҕа бэрт ыарахан тыллары, образтары киллэрбитэ. Ол маннык строкалартан көстөр:

Мировой хомолто кыланыыта… Хоруоба суох өлөр дьэргэлгэннэр… Түннэри хойуостар сир иитэ Хара сибэккинэн тэлгэннэ… Сир-халлаан равновесиета сүттэ… Оо, тымныы да, тымныы да уоттар!...

Ол эрээри Арбита, олох уонна история ыардарыттан төһө да дириҥник санаарҕаабытын иһин, кини хайа да күн пессимизм былааһыгар бэриммэтэҕэ. «Хаһыытыыр күлүк» күҥҥэ хаһан да бүөлээбэтин булгу итэҕэйэрэ. Ол иһин: «Ол хара күлүктэн мэлдьи мин сырдык сардаҥабын», — диэн кини төһө да саарбаҕалаабытын, мунчаарбытын иһин, кэлэр кэрэ кэми кэтэһэрэ, дьолу туой ыраланара.

Маны таһынан, сыһыарыыларга Арбита автобиографиятын, Архыып Абаҕыыныскай киниэхэ биэрбит характеристикатын, аҕыйах ахтыылары, о. д. а. матырыйааллары бэчээттиири уонна архивын матырыйаалларыгар олоҕуран кыралаан хос быһаарыылары оҥорору (итилэр барылара И. Арбита «Муҥурданыы» диэн иккис кинигэтигэр киирдилэр) наадалааҕынан аахтыбыт. Арбита үчүгэй уруһуйдьут быһыытынан эмиэ биллэрэ, бэйэтин автопортретын оҥорбутун художник Борис Васильев куоппуйалаабытын бу кинигэҕэ таһаарабыт: Уоһа-тииһэ уһуктаах, Уоттаах чолбон харахтаах, Арбаллыбыт баттахтаах Арбита диэн буолуохтаах, — диэн ити мэтириэти көрөн олорон этиэххэ оруннаах быһыылаах.

Тиһэҕэр, поэт архива биһиэхэ тиксэригэр саха учуонайдара — филологическай наука доктордара Н. В. Емельянов уонна В. Т. Петров биллэр-көстөр биһирэмнээх оруолламмыттарын бэлиэтиэххэ наада. Этээччилэр: киһи санаата да тиийбэт ырааҕар баар умуллубут сулустар уоттарын сырдык сардаҥалара мэлдьи айанныы сылдьаллар диэн. Иван Арбита поэзиятын сырдыга биһиэхэ диэри кэллэ! Күндү ааҕааччылар, бу кинигэлэри ааҕан баран, олус сырдык сардаҥалары сүрэххитигэр бигээн, өйгүтүгэр-санаабытыгар иҥэриниэххит уонна ааспыт аргыардаах кэмҥэ биир ааттаах киһибит олорон барбытын итэҕэйиэххит диэн эрэнэбит. Ааттаах поэт Арбита Аны өлбөт үөстэннэ — Хаарыан талаан айбыта Хаттаан бугун тилиннэ!

• Көмүс күрүлгэн. Иван Арбита. Дьокуускай, 1993. Георгий Васильев киирии тыла. Семен Руфов,

«Саха Сирин литератора» Ассоциация председателэ

Иван Арбита олорбут дьиэтэ

• Дьокуускай куорат, Ломоносов уулуссатын 24 №-рэ (бу дьиэҕэ биллиилээх саха поэта, суруйааччы, тылбаасчыт Винокуров Илья Дорофеевич — Чаҕылҕан эмиэ олоро сылдьыбыт). Бу дьиэ биир туспата — оччотооҕу кэмҥэ, 30—40-с сылларга, суруйааччылар мустар сирдэринэн биллэр эбит.

Кинигэлэрэ

• Көмүс күрүлгэн: Хоһооннор, поэма. — Дьокуускай: Писатель Якутии, 1993. — 147 с.
• Муҥурданыы: Хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1993. — 158 с.
• Сиргэ түспүт сэрэбиэй: Хаһыат иһигэр кинигэ/ Бэчээккэ бэлэмнээтэ П. Чуукаар. — Дьокуускай, 1993. — 15 с.

Аатын үйэтитии

• Саха театр сценатыгар режиссер Сергей Потапов «Ааттаах поэт АРБИТА» спектакль туруорбута.
• Байбал Сэмиэнэп "Барасыай билгэтэ" Иван Арбита 100 сааьыгар спкетакль-концерт онорбута.

Ылыллыбыт сирэ

• Архипова Е. А. Жизнь и творчество Ивана Арбиты: Учебное пособие. — Якутск: Изд-во Якутского ун-та, 2003. — 80 с.
• Ермолаева С. Умнуллубут поэт // «Чолбон». — 1996. — № 12. — с. 59—60.
• Спиридонов И. Г. И. Арбита поэзията. — Дьокуускай: Литограф, 1998. — 120 с.

Сигэлэр

• Якутский государственный литературный Музей имени П. А. Ойунского:Слепцов Иван Егорович — Арбита
• Исторический, культурологический журнал «Илин», 1992:Винокуров А. И.:Рисунки Ивана Арбиты

Иван Арбита – тылбаасчыт

Аатырбыт поэт Иван Арбита, бэйэтэ хоһоон суруйарын таһынан, нуучча, атын да омуктар улуу поэттарын айымньыларын биһирээн, кэрэхсээн сахалыы тылбаастаабыт киһинэн буолар.

Кимнээх, ханнык айымньыларын тылбаастаабытый диир буоллахха, элбэхтэн аҕыйаҕы ааттыахха сөп. Аҕа дойду Улуу сэриитин маҥнайгы күннэригэр В.Лебедев-Кумач “Ытык сэрии” диэн аатырбыт ырыатын, В.Гусев “Народтар сэриигэ киирэллэр” диэн хоһоонун тылбаастаан “Кыымҥа” бэчээттэппитэ. Поэттартан ордук хото А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, В.В.Маяковскай, В.Брюсов, Г.Гейне о.д.а. айымньыларын сахалыы саҥардыбыта. Арбита көҕүлээһининэн, хомуйан оҥоруутунан 1941 сыллаахха Саха сиринээҕи кинигэ издательствота М.Лермонтов трагическай өлүүтэ 100 сылыгар кини “Хоһооннор, поэмалар” кинигэтин бэчээттээбитэ. Кэлин, 1966 сыллаахха хаттаан бэчээттэммитигэр барыта 49 тылбаас киирбититтэн – уон тылбаас автора Иван Арбита.

Тылбаастаабыт үлэлэрэ:

·       Ассев Н. Биһиги Сталинныын доҕордууларбыт: Хоһоон. Атырдьах ыйын 8 күнэ, 1941. кыым;

·       Вурдалак Хоһооннор: кыра саастаах оскуола оҕолоругар. Дьокуускай 1976;

·       Гейне Г. Гимн; Силезия ткачтара (Кутурҕан санньыар санаабыын). ХС № 1-2, 1941;

·       Гусев В. Народтар сэриигэ киирэллэр (хоһоон). Атырдьах ыйын 20 к., 1941, Кыым;

·       Демьян Беднай Партизаннар, инники диэки! Кыым 1941 балаҕан ыйын 21 к.;

·       Зиновский, Петрашкевич Маасканы саралыахха (пьеса) Якутск: ЯКГИЗ 1939;

·       Лебедев-Кумач Ытык сэрии (хоьоон) Кыым 1941 сэтинньи 7 к.;

·       Лермонтов М.Ю. Былыттар (хоһоон) эдэр бассабыык 1939 алтынньы 14 к., Туохтан, Күн ХС № 3 1940, Диэмэн.Илиҥҥи дойду номоҕо. Бастакы аҥара. Бэс ыйын 21 к. 1935 Кыым, Мөккүөр, Терек бэлэхтэрэ, Үс пальма. ХС № 1, 1940, Хоһооннор поэмалар (тылбаас хомуурунньуга). Иһинээҕитэ: Баҕа санаа, Былыттар, Баллада, Туохтан, Күн, Мөккүөр, Дууп сэбирдэҕэ төрөөбүт лабаатыттан арахпат, Үс пальма, Соҕотоҕун тахсабын суол устун, Терек бэлэхтэрэ. 1966 кинигэ изд-та; 

·       Маршак С. Тымныы уонна тымныычаан: Саҥа дьыллааҕы остуоруйа. Кыым 1942 № 1 тохсунньу 1 к.;

·       Маяковскай В.В. Биһиги маршпыт. Кыым 1940 муус устар 14 к., Көмүскэли күүһүрт (Бэлэмнэн! Тур! Тут!). Кыым 1941 атырдьах ыйын 10 к., Кыайтарбат орудие. Кыым 1939 муус устар 14 к., Советскай паспорт туһунан хоһоон. Эдэр бассабыык 1939 муус устар 14 к., Табыллыбыт хоһооннор, поэмалар. Иһинээҕитэ: Биһиги маршпыт, Үчүгэй, Чаҕылҕан ырыа, Кыайтарбат орудие, Советскай паспорт туһунан хоһоон. Якутск: ЯКГИЗ 1940, Искусство армиятыгар 2-с №–дээх приказ ХС №2 1940, Хоһооннор (уус-уран литература № 3 1939) Иһинээҕитэ: Мунньаҕынан иирбиттэр, Бүллэтиэн, Чаҕылҕан ырыа;

·       Пушкин А.С. Талыллыбыт лирика. Дьокуускай: Бичик 1999. Иһинээҕитэ: Кынчаал, Былыт, Кыһыҥҥы киэһэ, Талисман, Муораҕа, Кыһыҥҥы суол, Чаадаевка, Миэхэ кэрэ кыыс ыллаама, Сибииргэ, Хара саал, Аквилон, Абааһылар, Натааһаҕа, Түүн кыайан утуйбакка олорон суруйбутум, Түүҥҥү сиккиир аргыый бигиир, Памятник туруоруннум;

·       Пушкин А.С. Талыллыбыт лирика. Якутскай: Госиздат, 1940. Иһинээҕитэ: Натааһаҕа, Студеннар пирдэрэ, Городок, Мечтатель, Уһуктуу, Анакреон фиала, Арахсыы, Погреб, Делия, Леда, Көҥүл ода, Чаадаевка, Хара саал, Бахчисарай двореһын фонтааныгар, Кынчаал, Адельга, Муораҕа, Түүҥҥү сиккиир, Аквилон, Кыһыҥҥы киэһэ, Кыһыҥҥы суол, Сибииргэ, Еврей дьиэтигэр лампада, Талисман, Соловей, Арион, Көмүскээ миигин талисман..., Суор суорга көтөн кэлэр, Куһаҕан бит, Сибэкки, Миэхэ, кэрэ кыыс, ыллаама, Түбэлтэ түҥ – таҥ олоҕо, Анчаар, Кавказ, Сиҥнии, Мин истим таптыыр Мерим, Абааһылар, Түүн кыайан утуйбакка олорон суруйбутум, Ой дуораана, Былыт, Саныырым: сүрэхпэр дьэ аны, Памятник туруоруннум кэхтибэт кэс тылтан, Соловей уонна роза, Бурдалак, Аракчеевка;

·       Радионов Елка Бэлэм буол 1940 тохсунньу 1 к.;

·       Самсиев Т. Маҥнайгы кандидатка ЭБ 1939 бэс ыйын 26 к.,

·       Сатылзанов Т. Дьол, Баҕа санаа. ХС № 5-6 1940;

·        Стальский С. Майаак. Кыым 1939 ахсынньы 22 к.;

·       Тычина П. La Belle fornarina. ХС № 1-2 1941.

Пушкин уонна Арбита

Нуучча саҥа литературата Пушкинтан саҕаламмыта.

Я памятник себе воздвиг нерукотворный,

К нему не зарастет народная тропа...

Слух обо мне пройдет по всей Руси великой.

Бу хоһоону сүүс сыл буолан баран, Иван Арбита, Георгий Васильев тылбаастааннар саха ааҕааччылара бэйэлэрин төрөөбүт тылларынан ааҕар кыахтаммыттара.

1937 с. дойду үрдүнэн Пушкин өлбүтэ 100 сыла киэҥник бэлиэтэммитэ. Иван Слепцов тылбаастарын түмэн 1940 сыллаахха Пушкин “Талыллыбыт лирикатын” бэчээттэппитэ. Кинигэҕэ поэт араас кэмҥэ суруйбут 47 хоһоонун тылбааһа киирбитэ.

Саха поэзиятыгар Иван Арбита 30-с сылларга талааннаах тылбаасчыт, ураты куоластаах поэт быһыытынан биллибитэ. Үгүһү ааҕара, суруйара, нууччалыыттан сахалыы 200-чэкэ тылбааһы оҥорбутуттан биһиэхэ аҥара – 96 айымньы ордон тиийэн кэллэ, олортон 50% улуу Пушкин айымньылара ылаллар. Тылбаастаммыты жанрдарынан көрөр буоллахха: баллада – “Суор суорга көтөн кэлэр”, “Хара саал”; ода – “Көҥүл”, “Кынчаал”; элегическэй хоһоон – “Натааһаҕа”, “Арахсыы” о.д.а. Көрүҥнэри өссө бытарытан (чуолкайдаан) биэрдэххэ: анабыл – “Адельга”; сурук ыытыы (послание) – “Сибииргэ”; эпиграмма – “Аракчеевка”; романс – “Талисман”, “Көмүскээ миигин, талисман”, “Түүҥҥү сиккиир”; кантата – “Леда”; арҕааҥҥы славяннар ырыалара – “Соловей”, “Вурдалак”. Уопсайа 1884 поэтическай строканы тылбаастаабытыттан саамай улахан кээмэйдээхтэринэн буолаллар: “Городок” – 487 строка, “Студеннар пирдэрэ” – 100 строка, “Көҥүл” – 96 строка, “Арахсыы” – 95 строка уонна “Мечтатель” – 80 строка.

Арбита айымньы тас формата кини ис хоһоонун кытта быстыспат ситимин билэр буолан олус харастабыллаахтык сыһыаннаһар, уларыппакка хайдах баарынан тылбаастыырга дьулуһар. Ити ордук строфалаах хоһооннорго сыһыаннаах. Арбита төһө да оригиналы муҥутуурдук үтүгүннэрдэр даҕаны сахалыы хоһоон уратытын умнубат, сахаҕа кэрэтик иһиллэр, өйдөнөр гына оҥорор: дорҕоон дьүөрэлэһиитэ, аллитерация тылбааһы киэргэтэр, тупсарар. “Ой дуораана” хоһооҥҥо халыҥ – халлаантан – халдьаайы – ханна – хардаҥ тыллар туруору аллитерацияны үөскэтэллэр.

Иван Арбита Пушкины умсугуйан аахпыта, дьаныһан тылбаастаабыта уонна киниттэн үөрэммитэ “Вакхическай частушкалар”, “Хомолто Хотун”, “Анакреоннуу” хоһоонноруттан көстөр.

Лермонтов уонна Арбита

М.Лермонтов (1814-1941) уонна И.Арбита (1913-1943) – икки атын үйэ, икки атын омук талааннаах поэттара. Ол эрээри, элбэх майгыннаһар өрүттээхтэрэ кинилэри чугаһатар: Орто дойдуга олорон ааспыт кылгас олохторо, табыллыбатах тапталлара, бэйэлэрин кэмнэригэр сөпкө өйдөөммөтөхтөрө-өйөммөтөхтөрө, тиһэҕэр, дьылҕалара атылыыта.

Кэм быстыбат, бириэмэ салҕанан бара турар. Оннук уһуга-улаҕата көстүбэт “пространствоҕа” киһи олоҕо, дьылҕата, история майгынныырдык хатыланыан сөп эбит. Лермонтов суруйбут-айбыт кэмэ – XIX үйэ 30-с сыллара. Бу – декабристар бастаанньаларын хам баттыыр реакция кэмэ. Онтон ыла 100 сыл ааспыта. ХХ үйэ 30-с сыллара – Иван Арбита айар үлэтин чыпчаала – дойдуга репрессия үгэннээн бара турар кэмэ этэ. Биир үйэнэн быысаһан икки поэт олоххо буолар көстүүнү утаран, ыытыллар политиканы астыммакка бырачыастаабыттара айымньыларыгар көстөр.

Арбита Лермонтовы ааҕан, тылбаастаан элбэххэ үөрэммитэ. Кинини киһи, поэт, учуутал быһыытынан ытыктыырын, киниэхэ сүгүрүйэрин анабыл хоһооно туоһулуур (“Өлүөнэ сарсыардата”, ыам ыйын 8 күнэ, 1997 сыл). Бу аҕыйах строфаҕа Лермонтов уобараһа толору арыллар, поэт бүтүн олоҕо сырдатыллар. Анабыл хоһоонунан эдэр поэт Арбита элбэҕи эппитэ. “Тилиннэ, дөссө да тиллиэҕэ” диэн Лермонтов аата үгүс үйэлэргэ ааттана туруоҕун бэлиэтээбитэ.

Тылбаастар нөҥүө Лермонтовы уу-сахалыы ылынабыт. Оннук санаатын ууран, сахалыы хоһоон форматыгар киллэрэн, саха хоһоонун бары национальнай уратытын тутуһан тылбаастаабыт. Хас биирдии хоһоон тематын дириҥник өйдөөн, тылын-өһүн табан, ис хоһоонун уларыппакка, этэр ис санаатын (идеятын), тас форматын оригиналтан итэҕэһэ суох биэрэн классическай айымньылары айбыт эбит. Арбита тылбаасчыт быһыытынан хас биирдии тылга, уус-уран формаҕа үрдүк ирдэбиллээҕэ – айымньы ис хоһоонун, тематын таба арыйарыгар улахан кыаҕы биэрэр. Тыллар, этиилэр бэйэ-бэйэлэриттэн сиэттиһэн тахсан иһэллэр, чэпчэкитик ааҕыллар, өйдөнөр гына ситэрэн суруйар.

Иван Арбита Михаил Лермонтовтан оҥорбут тылбаастарын ырытан көрдөххө маннык: 

1) Айымньы ис хоһоонун толору биэрэн туран тематын муҥутуурдук арыйар;

2) Хоһоон рифматын кэспэккэ, сүһүөх ахсаанын төһө кыалларынан биирдик суруйан тас форматын тутуһар;

3) Тыллары олус табатык, бэргэнник солбуйар;

4) Дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрин сокуонунан салайтаран ханыылыы, дьүөрэлии тыллары мындырдык туттар;

5) Хатыланар, быһаарар тылларга болҕомтолоохтук сыһыаннаһар;

6) Сахалыы хоһоон биир бэлиэ уратытын – сытыары уонна туруору аллитерацияны сөбүлээн туһанар;

7) Лермонтовы үчүгэйдик билэр буолан, кини стилин, айымньы уратытын ааҕааччыга тириэрдэр. Манна нуучча тылын толору баһылаабыта эмиэ көстөр.

Иван Арбитаттан эдэр тылбаасчыттар үгүскэ үөрэниэхтэрин сөп.

Маяковскай уонна Арбита

Саха литературатын сайдыытыгар В.В.Маяковскай поэзията улахан сабыдыаллаах. В.Маяковскай айымньыларын сахалыы үгүс суруйааччы тылбаастаабыта. Биирдиилээн тылбаастары “Кыһыл ыллык”, “Чолбон”, “Хотугу сулус” сурунааллартан, “Кыым”, “Эдэр большевик” о.д.а. хаһыаттартан булуохха сөп. Ону таһынан Маяковскайтан тылбаастар 1940 сыллаахха тахсыбыт “Талыллыбыт хоһооннор, поэмалар” уонна 1957 сыллаахха тахсыбыт “Хоһооннор, поэмалар” кинигэлэргэ киирэ сылдьаллар.

В.Маяковскайы тылбаастааһыҥҥа С.Р.Кулачиков - Эллэй, А.Г.Кудрин - Абаҕыыныскай, И.Д.Винокуров - Чаҕылҕан, Г.М.Васильев, Г.Ноговицын, Леонид Попов, Семен Данилов үлэлээбиттэрэ. Сахалартан аан бастакынан Маяковскайы тылбаастаабыт киһинэн саха народнай суруйааччыта, биллиилээх драматург Суорун Омоллоон буолар. Кини 1933 сыллаахха “Хаҥас марш” (“Левый марш”) хоһоону тылбаастаан “Кыһыл ыллык” сурунаал маҥнайгы нүөмэригэр бэчээттэппитэ. Кэлин бу хоһоону атын поэттар хас да төгүл тылбаастаабыттара.

Владимир Маяковскай (1893-1930) уонна Иван Арбита (1913-1943) икки атын-атын омук талааннаах поэттара. Кинилэр иккиэн үгүс маарыннаһар өрүттэрдээхтэр. Поэттар төрөөбүт сыллара чуолкайа суох. ХХ үйэ икки талааннаах поэта уруһуйдуулларын сөбүлүүллэрэ. Киһи эрэ барыта айар, уруһуйдуур дьоҕурдаах буолбат. Аны туран иккиэннэрин аҕалара кинилэр кыра эрдэхтэринэ өлбүттэр эбит, ол охсуу эдэр дьон олоҕу сыаналааһыннарыгар, көрүүлэригэр (мировоззрение), олоххо сыһыаннарыгар, майгыларыгар суолу-ииһи хааллардаҕа... Тиһэҕэр, иккиэн олус эдэр саастарыгар суорума суолламмыттара. Көстөрүн курдук үгүс атылыы өрүттээхтэр, дьылҕалара майгыннаһар эбит.

Иван Арбита Маяковскай айымньыларын сүнньүнэн 1939-1940 сс. тылбаастаабыта. Аан бастаан “Кыым” хаһыакка уонна “Уус-уран литература” диэн хомуурунньукка бэчээттэммиттэрэ: “Чаҕылҕан ырыа”, “Бүллэтиэн”, “Мунньаҕынан иирбиттэр”, “Кыайтарбат орудие”, “Советскай паспорт туһунан хоһоон”.

Онтон “Уус-уран литература” сурунаал сакааһынан Иван Арбита Маяковскай “Үчүгэй” уонна “150000000” поэмаларын тылбаастаабыта. Хомойуох иһин, “150000000” поэма сахалыыта күн бүгүҥҥэ дылы көстө илик. Арбита тылбаастарыгар Маяковскай ритмэ, рифмата, лексиката уонна синтаксиһа бары олус табатык сахалыы бэриллибиттэрэ киһини үөрдэр, сөхтөрөр.

Нуучча бастакы трибун, оратор-поэта өлбүтэ 10 сыла туолуутугар 1940 сыллаахха Дьокуускайдааҕы кинигэ издательствота Маяковскай айымньыларын сахалыы тылбаастарын түмэн “Талыллыбыт хоһооннор, поэмалар” диэн хомуурунньугу таһаарбыта. 1939 сыллаахха хомуурунньук тахсыытыгар Арбитаны уонна А.Абаҕыыныскайы эппиэттээх дьонунан анаабыттара. Хомуурунньукка Арбита 5 тылбааһа киирбитэ: “Биһиги маршпыт”, “Үчүгэй”, “Чаҕылҕан ырыа”, “Кыайтарбат оруудийа”, “Советскай паспорт туһунан хоһоон”.

Иван Арбита тылбааһыгар нууччаттан киирбит тыллары эмиэ нуучалыытынан суруйар. Холобура: мистиктэр, футуристика, имажинистика, акмеистика, пролеткульт, мудрец, мастер, форма о.д.а. Арбита Маяковскайы олус үчүгэйдик билэр, ылынар буолан кини тоҕус хоһоонун стилин, интонациятын биэрэр, айымньы уратытын ааҕааччыга тиэрдэр гына тылбаастабыт. Кини айымньы ис хоһоонун толору биэрэн туран тематын муҥутуурдук арыйар, тыллары олус табатык, бэргэнник солбуйар. Хоһоон тас форматын төһө кыалларынан уларыппакка кирилиэһинэн суруйар. Тылбаасчыт нуучча тылын олус бэркэ билэрэ тута көстөр.

Түмүк.

Иван Арбита тылбаасчыт быһыытынан бэйэтигэр саамай сүрүн ирдэбилэ - тылбаастыыр айымньыга олус харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы,ол аата айымньы идеятын, ис хоһоонун толору биэрэн туран, тас форматтан тахсыбакка, ону тутуһан оҥорорго  кыһаллыы.

Арбита нуучча поэттарын айымньыларыттан тылбаастарын туһунан И.Г.Спиридонов “Иван Арбита поэзията” монографиятыгар икки сүрүн санааны ыйбыта: “Маҥнайгытынан, кини тылбаастарын улуу поэттар бэйэлэрэ сахалыы суруйбуттарыгар холуйа саныыгын. Оннук олус табыллыбыттар, үрдүк маастарыстыбалаахтык толоруллубуттар. Иккис өртүнэн, улуу генийдэр саамай чулуу, ааҕааччы эрэ барыта билэр айымньыларын тылбаастааһына кини бэйэтин кыаҕар эрэнэрин бигэргэтэр.

Иван Арбита айымньы тас форматыгар кини ис хоһоонун кытта быстыспат ситимин билэр буолан олус харыстабыллаахтык сыһыаннаһар, уларыппакка хайдах баарынан тылбаастыырга дьулуһар. Төһө да оригиналы муҥутуурдук үтүгүннэрдэр сахалыы хоһоон уратытын умнубат, сахаҕа кэрэтик иһиллэр, өйдөнөр, чугас оҥорор: дорҕоон дьүөрэлэһиитэ, аллитерация тылбааһы киэргэтэр, тупсарар.

Бу тылбаастар бары айымньы национальнай колоритын сүтэрбэккэ, өлбөөдүппэккэ, идейнэй-эстетическэй дьайар күүһүн күөрэппэккэ, мөлтөппөккө илдьэ сылдьалларын таһынан, саха ааҕааччыларыгар төһөкыалларынан чугаһатан, таттаран ааҕыллар гына тупсаҕайдык, уустук-ураннык чочуллубуттар. Арбита үөлээннээҕэ биллиилээх журналист, суруйааччы Георгий Борисов маннык сыана биэрэн турардаах: “Иван Арбита аҥардас улуу поэт эрэ буолбакка, талааннаах художник, килбиэннээх тылбаасчыт этэ”.

Дьиҥэр ыллахха тылбаас суолтата сүҥкэн: төрүт тыл баайын дириҥник, кэрэтик көрдөрөр, төрүт литература сайдарыгар сабыдыаллыыр. Г.Васильев эппитинии: “Тылбаас диэн поэт уус-уран маастарыстыбатын үрдэтинэригэр бэртээхэй оскуола”. Кырдьыга да оннук. Иван Арбита нуучча улуу поэттарын тылбаастаан элбэххэ үөрэммитэ бэйэтин айымньыларыттан көстөр, ол иһигэр биллэн турар, Владимир Маяковскайы сахалыы саҥардан кини “оскуолатын ааспыта” бэлиэтэнэр.

Тылбаас диэн бэйэтэ искусство буолар. Кини сүрүн принцибэ - ис хоһоон уонна форма дьүөрэлэһиитэ. Бу сокуон тутуһуллар эрэ буоллаҕына, үрдүк таһымнаах тылбаас оҥоһуллар. Арбита бу принциби кытаанахтык тутуһан үлэлиирэ.

Иван Арбита сахалыы оҥортообут тылбаастарын үрдүк таһыма - биһиги поэзиябыт сиппитин-хоппутун, сайдыбытын кэрэґэлиир. Тылбаас көмөтүнэн саха поэзията жанр өттүнэн биллэ байбыта, чулуу айымньылар үөскээбиттэрэ.

Арбита тылбаастарын көрөн, ырытан баран, маннык түмүккэ кэлэбит: нуучча улуу поэттарыттан А.С.Пушкинтан, М.Ю.Лермонтовтан, В.В.Маяковскайтан саамай сөбүлээбит айымньыларын тылбаастаабыт эбит. Кини тылбаастара бары үрдүк хаачыстыбалаахтар, оригиналга муҥутуурдук чугаһыыллар. Ити тылбаастар үгүстэрэ классическайдар уонна күн бүгүнүгэр дылы кинилэргэ тэҥнэһэр тылбаастар оҥоһулла иликтэр.

Сүүрбэһис үйэ 40-с сылларыгар Владимир Маяковскай ураты поэзията Арбита тылбааһынан саха ааҕааччытыгар төрөөбүт тылынан тиийбитэ, улаханнык биһирэммитэ. Ол кэмтэн ыла Маяковскай айымньыларын биһиги культурабыт өлбөт-сүппэт ситиһиитин быһыытынан үрдүктүк тутабыт.

Литература сайдыытыгар тылбаас суолтата сүҥкэн. Хоһоону тылбаастыырга саха поэзиятын ритмиката байар, дорҕоон дьүөрэлэһиитэ тупсар, рифмалааһын туспа бэрээдэгэ тутуһуллар уонна рифма, строфа саҥа көрүҥнэрэ киирэллэр. Ураты стили, тылы-өһү, интонацияны, айымньы идеятын, ис хоһоонун, форматын таба, сатаан, толору биэрэргэ тылбаасчыттан талаан, киэҥ билии, сатабыл, үрдүк маастарыстыба ирдэниллэр.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1.      Арбита Иван. Мин көтөр кынаттааҕым буоллар…: хоһооннор, поэмалар, кэпсээннэр, тылбаастар. - Дьокуускай, 2013. – 192 с.

2.      Арбита И. М.Ю. Лермонтов. Тылбаастары хомуйан оҥоруу. – Якутск, 1941.

3.      Арбита И.А.С. Пушкин. Талыллыбыт лирика. Тылбаастар. – Якутск, 1940.

4.      Архипова Е.А. Жизнь и творчество Ивана Арбиты. – Якутск, 2003. – 80 с.

5.      Архипова Е.А. Олоҕу, дьоннору, бэйэбин олустук мин таптыыр эбиппин… - Дьокуускай, 2013. – 100 с.

6.      Архипова Е.А. Лермонтовтан тылбаастар // Чолбон. 1996. №8. – С. 154-155.

7.      Архипова Е.А. Иван Арбита – тылбаасчыт // Өлүөнэ сарсыардата. 1997. Балаҕан ыйын 18 күнэ

8.      Архипова Е.А. «Памятник туруоруннум кэхтибэт кэс тылтан» (И.Арбита Пушкинтан тылбаастара) // Илин. 1991. №1. – С. 10-14.

9. Модестов В.С. Художественный перевод: история, теория, практика. – М.: изд-во Лит. Института им. А.М. Горького, 2006.

10. Основы теории перевода. Конспект лекций. – М.: Приор-издат, 2006. – 144 с.

11. Петрова Т.И. Тылбаас уопсай теорията: Көмө кинигэ. – Дьокуускай: Саха университетын изд-та,  2007. – 1-38 с.

12. Петрова Т.И., Васильева А.А. Нууччалыы-сахалыы тылбаас. – Дьокуускай: Саха университетын изд-та, 2000. – 3-17 с.

13.    Спиридонов И.Г. Иван Арбита поэзията. – Дьокуускай, 1998. – С. 3.

14. Чуковский К.И. Высокое искусство. – СПб.: ИД «Авалонъ», изд. Дом «Азбука-классика», 2008. - 448 с.