Баҕа санааны толоруу уратылара

Киһи өйө-санаата сайдарынан араас баҕа санаата хаһан баҕарар элбээн иһэр. Өй-санаа эбиллэн иһиитэ баҕа санаа эбиллэригэр тириэрдэр. Былыргы кэмнэргэ киһи баҕа санаата аһылыгы булунартан уонна ханна эмэ утуйан ылартан ордубат этэ, билигин тутуу, туһалааҕы оҥоруу, үөрэнии, өйү-санааны сайыннарыы, таҥныы баҕа санаалара эбиллэн биэрдилэр. Ону тэҥэ баҕа санаа киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктанан элбэх эбэтэр аҕыйах соҕус буолуон сөп.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этии баҕа санаа туолуутун быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэр. Киһи баҕа санаата хайдах туоларыттан көрөн икки аҥы арахсар:

1. Киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорор баҕа санаата. Киһи баҕа санаатын ситиһээри, ону толороору олоҕу олорор. Баҕа санаа киһи олоххо инники диэки сирдээн иһэр сулуһунан, ситиһэ сатыыр сыалынан ааҕылларынан хас биирдии киһиэхэ киһилии баҕа санаа баара ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Оҕо төрөппүтүн курдук буолар баҕа санаата киһилии баҕа санаа диэн ааттанар. Киһи киһилии баҕа санаатын толорууга дьулуһарыттан олоххо туох эмэ туһалааҕы оҥостунар, олоҕун төрөппүтүн курдук олорор, киһи быһыытын тутуһар кыахтанар.

Киһилии баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан толорор, киһи быһыытыгар сөп түбэһэр баҕа санаата ааттанар. Үөрэҕи ситиһиэм диэн баҕа санаатын оҕо барыта улаатан иһэн ситиһиэн сөп.

Киһиэхэ ханнык; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу баҕа санаалар бааллара кыайан биллэр кыаҕа билигин суох. Былыргылар ону билэн “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн өс хоһооно оҥорбуттарын туһана сылдьабыт. Ол иһин киһи ханнык баҕа санаалааҕын оҥорор быһыылара хайдахтарыттан; үчүгэйдэриттэн дуу, куһаҕаннарыттан дуу сыаналаан быһаарыы кыаллар. Киһи таҥара үөрэхтэрэ киһиэхэ киһилии баҕа санаа баарын ситиһиигэ, киһи буолууга, үчүгэй киһи тугу оҥорорун үтүктэн үгэс оҥостууга ыҥыраллар.

2. Киһи санаатыгар эрэ саныыр, илэтигэр кыаҕа тиийбэтиттэн кыайан толорбот баҕа санаалара киһиэхэ элбэхтэр уонна ыра санаалар диэн ааттаналлар. Киһи санаалара туохтан да иҥнибэттэр, туохха да хааттарбаттар. Киһи тугу барытын саныан, санаатыгар оҥорон көрүөн, барыны-бары кыайыан, хотуон, манныга эбитэ буоллар үчүгэй буолуо диэн оҥоро саныан сөп. Бу санаалара кини кыаҕын таһынан бардахтарына кыайан олоххо киирбэккэ, ыра санаа буолан таах хаалан хаалыахтарын сөп.

Киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот баҕа санаалара сахалыы ыра санаалар диэн ааттаналлар уонна киһи санаатынан бэйэтин албыннанарыгар тириэрдэллэр. Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ этэринэн элбэхтик ыра санааларга оҕустарыы олоххо туһата суох, арай биир эмэ ыра санаа олоххо сөп түбэстэҕинэ туолуон сөп.

Ыра санаа христианскай православнай таҥара үөрэҕэр Ырай диэн ааттанан сылдьар. Бу Ырайга, баҕа санаатын дойдутугар киһи өллөҕүнэ өйө-санаата тиийэр диэн православнай таҥара үөрэҕэ дьону билигин да албынныыра уларыйа илик.

Баҕа санаа туолуута “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Атын киһи баҕа санааны толорон биэриитэ.

2. Баҕа санаатын оҕо, киһи бэйэтэ толоруута.

Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар баҕа санаатын ким толороро ордук улахан оруолу ылар. Бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толоро үөрэннэҕинэ олоҕор ситиһиилэри оҥорор кыаҕа улаатар. Онтон кини баҕа санааларын төрөппүттэрэ толорон биэрэ үөрэтэн кэбистэхтэринэ үйэтин тухары улаатан иһэр баҕа санааларын төрөппүттэринэн толотторо сатыырыттан бэйэтэ оҥорор кыаҕа кыччыан сөп.

Баҕа санаа туолуутун уратыларын быһаараары бу икки өрүттэри тус-туспа ыламмыт ырытыахпыт:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ көрөн-истэн кыра баҕа санааларын кыахтара баарынан толоро сатыыллар. Оҕолоро үөрэн-көтөн сылдьарын, атын оҕолортон тугунан да хаалсыбатын туһугар баҕа санаатын барытын толороллор, маанытык таҥыннара, минньигэстик аһата сатыыллар, араас оонньуурунан хааччыйаллар.

Оҕо баҕа санаатын атын дьон, төрөппүттэрэ толорон биэрэн дьоллонорун үөскэтэллэрэ оҕо кыра эрдэҕинэ хайаан да оҥоруллар быһыылар. Төрөппүттэр оҕолорун баҕа санаатын толоро сатаан, аһатан-сиэтэн, таҥыннаран, оонньотон кыһаналлар. Бу кэм сахаларга дьоллоох оҕо саас кэмэ диэн ааттанарынан биллэр.

Оҕо улаатан өйө-санаата сайдар кэмигэр киирдэҕинэ, ол аата 7 сааһыттан иитии-үөрэтии хайысхата тосту уларыйан биэрэр кэмнээҕин туһаныы эрэйиллэр. Бу кэмтэн оҕоҕо сүрэ үөскүүр. Бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толорууга үөрэнэр кэмэ кэлэр. Төрөппүттэр оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ бэйэтин баҕатын кыаҕа баарынан бэйэтэ толорорун ситиһиннэриигэ ылсыһыа этилэр. “Бэлэмҥэ үөрэммит” диэн бары баҕа санааларын төрөппүттэригэр толотторо үөрэммит, атаахтык иитиллибит оҕо ааттанар.

“Барыта оҕо туһугар” диэн ыҥырыы көнө өйдөбүлүнэн төрөппүттэр туох баар кыахтарынан барытынан оҕолорун хааччыйа сатыылларын үөскэтэрэ уонна аһара ыытан кэбиһэрэ буолар. Бу сэбиэскэй кэмнээҕи ыҥырыы истэргэ төһө да “үчүгэйин” иһин оҕону атаахтык иитиигэ, бэлэмҥэ үөрэтиигэ тириэрдэрин билиэ этибит. Билигин ырыынак кэмигэр бу ыҥырыы туттуллуо суоҕа этэ.

Бу ыҥырыы оҕо кыра эрдэҕинэ туттуллан баран улаатан истэҕинэ уларыйан, бары баҕа санааларын барыларын бэйэтэ толоро үөрэннэҕинэ, киһи буолууну ситиһиэ, туох эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтаныа этэ.

Сахалар үөрэхтэринэн оҕо хайа да төрөппүтүттэн өрө тутуллубакка, аһара көрүллүбэккэ, мааныламмакка, кинилэри үтүктэн иитилиннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр кыаҕа улаатара үөскүүрүн туһаныа этилэр.

2. Оҕо улаатан иһэн бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толорорго үөрэниитэ төрөппүттэр улахан кыайыылара, ситиһиилэрэ буолуо этэ. Баҕа санааны бэйэ кыаҕынан толоруу эрэйэ, үлэтэ элбэҕин иһин дьолу аҕалара улахан. Киһи бэйэтэ оҥорбутунан астынара, дуоһуйара быдан элбэх. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ону-маны барытын, кыайарыттан саҕалаан бэйэтэ оҥоро, тута үөрэнэрин ситиспит төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын таба суолунан сайыннараллар.

Оҕо маҥнайгы биллэр туһаны оҥоруута оонньуурун бэйэтэ тутан-хабан аралдьыйарын тэҥэ, үүт иһэригэр бытыылкатын бэйэтэ тута үөрэниитэ буолар. Бытыылкатыттан бэйэтэ тутан үүтүн иһэргэ үөрэннэҕинэ, төрөппүттэригэр оҥорор туһата улаатан барар.

Аан маҥнайгы хамсаныылары оҥорууну оҕо төрөппүтүн көмөтүнэн, этэн, көрдөрөн биэриитинэн ылынар. Ньуосканы хайа илиитинэн тута үөрэнэрэ төрөппүттэн эрэ тутулуктаах. Уҥа илиитинэн аан маҥнай тута үөрэннэҕинэ соннук хамсанара салҕанан барар. Ньуосканы таба тутан бэйэтэ аһыырга үөрэниитэ уонна чааскыттан үүтүн иһэрэ улахан кыайыытыгар тэҥнэһэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бэйэтэ оҥоро сатыыра элбэх. “Бэйэм” диэн баран ньуосканан хааһытын булкуйа сатаатаҕына эбэтэр бачыыҥкатын кэтэ сатаан букунайдаҕына кэтэһэ түһэри төрөппүт тулуйуо этэ. Манна ордук таһырдьа оонньуу тахсарга таҥнарга үөрэнии туһата улахан, кыайан таҥныбатахха таһырдьа сылдьыы кылгыыра үөрэниини түргэтэтэр. Оҕо бэйэтэ оҥоро сатыыр баҕа санаатын төрөппүт хаҥыннаран, тохтотон кэбиспэккэ өссө сайыннаран иһэрэ бэйэтэ оҥоро үөрэнэрин түргэтэтэр.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолууга иитии, үлэҕэ үөрэтии оннук үгэстэр үөскүүллэриттэн үлэҕэ-хамнаска сыстарыгар кыах биэрэр. Үлэҕэ үөрэтии оҕо оҥорор, тутар кыаҕын улаатыннаран бэйэтин баҕатын бэйэтэ толорорун үөскэтэр. Төһө кыратыттан оҥоро, тута үөрэнэр даҕаны туһаны оҥороро улаатан иһэр.

Оҕо баҕа санаатын толоруу икки өрүттэрэ улаатан истэҕинэ солбуйсан биэрэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ бары баҕа санааларын төрөппүттэрэ толороллор, онтон улаатан иһэн бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толоро үөрэнэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕо бу улаатан иһэн өйө-санаата уларыйыыта киһи буолууну ситиһэрин тутаах көрдөбүлүнэн ааҕыллар.

(1,30).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.