Бэстилиэнэй тыһыынча

Бэстилиэнэй тыһыынча диэн дьон сайдыыны ситиспиттэрэ "Туох барыта икки өрүттээх" диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн кэхтэр, мөлтүүр, саҥаттан саҕаланарыгар бэлэмнэнэр тыһыынча сыллара ааттаналлар.

Олус былыргы кэмнэргэ, дьон-аймах суругу-бичиги айан ааспыт олохторун суруйан хаалларар буола үөрэнэ иликтэринэ, бары олохторун үөрэхтэрин, туох баар билиилэрин-көрүүлэрин уус-уран айымньыларга, өс хоһоонноругар кубулутаннар кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүгэр хатаан, сүрэхтэригэр иҥэрэн хаалларан иһэллэр этэ. Саха дьонун олоҥхолоро, остуоруйа кэпсээннэрэ олус былыргы ааспыт олохторун кэпсииллэрэ науканан билиниллэн эрэр.

Былыргы дьыллар мындааларыгар сиргэ кэлэн ааспыт олус ынырык, уорааннаах кэмнэр дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар ордук дириҥник иҥэн, өйдөрүгэр - санааларыгар хатанан хаалбыттара билигин да биллэллэр. Биир оннук өйдөбүлүнэн, төһө да олус быдан дьыллардааҕы өйдөбүл буоллар, «Бэстилиэнэй тыһыынча» диэн баар буола сылдьыбыта дьоҥҥо биллэр. Бу өйдөбүлү көннөрү тылынан эрэ этэр буолбаккалар, өссө дьон олохторун былыргы суруйууларыгар «Библияҕа» кытта киллэрбиттэр.

Бэстилиэнэй тыһыынча диэн өйдөбүл дьоҥҥо хантан кэлэн баар буолбутун билигин кыайан быһаара иликтэр. Бу өйдөбүл хаһан эрэ, олус былыргы кэмнэргэ сиргэ туох эрэ олус уорааннаах, алдьархайдаах кэмнэр кэлэ сылдьыбыттарын бэлиэтиирэ чуолкай.

Билигин кэлэн дьон бары, бу «Бэстилиэнэй тыһыынча» диэн олус ыар кэмнэр соһуччу, соҕотохто кэлиэхтэрин сөп курдук саныыллар, туох эрэ олус улахан алдьархай хантан эрэ атын сиртэн, таһыттан кэлиэхтээҕин курдук өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэринэн сылдьаллар.

Дьон өйө-санаата сайдыытын, куттара үөскээһинин уратыларын үөрэтии, бу уустук өйдөбүлү быһаарыыга суолу аһар.

Үһүс тыһыынча сыллар – бэстилиэнэй тыһыынча сыллара. Бэстилиэнэй тыһыынча эмискэ кэлбэт, тыһыынча сыллар усталара кэлэр ыар, эстии кэмнэрэ ааттаналлар.

Дьон сирдээҕи олохторугар сайдыыны, үүнүүнү ситиһиилэрин түмүгэ, бүтүүтэ буолара быһаарыллар. Бу сыллар наркотиктары утары сэриилэринэн саҕаланнылар уонна кыаттарыынан, үгүс дьон өлүүлэринэн уонна өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга көтүүтүнэн түмүктэниэхтэрин сөп.

Өй-санаа Үөһээ дойду диэки таттарыылааҕа, көҥүл көтө-дайа сылдьар баҕа санаалааҕа, ол диэки дьулуһара наркотиктары туһаныыттан өссө улаатара дьону кыаттарыыга, өйдөрө көтүүтүгэр тириэрдэр кыахтаах. Өй-санаа аһара сайдыыта этиттэн-сииниттэн тутулугуттан босхолонууга дьулуһарын үөскэтэрэ наркотик дьайыытыттан аһара күүһүрүөн, бэйэлэрэ тулуура суох буола иитиллибит дьон кыайан туттунумуохтарын, киһилии быһыыны быраҕыахтарын сөп.

Эт-сиин сайдыыта бытаан. Оҕо этэ-сиинэ сүүрбэччэ сыл улаатар, ситэр. Эт-сиин тугу барытын уһун сылларга үөрүйэххэ кубулутан эрэ иҥэринэн иһэр кыахтааҕа, сайдыыны, билиини-көрүүнү ситиһиигэ аһара түргэнник сайдар өйтөн-санааттан улаханнык хааларын үөскэтэр. Манна наркотик дьайыыта эбилиннэҕинэ өй-санаа көҥүлүнэн барар кыаҕа аһара улаатар кэмэ кэлиэн сөп.

Дьон өйө-санаата сайдыыта бүттэ. Киһи өйүгэр-санаатыгар төһө элбэх информацияны, билиини киллэрэр кыахтаах буоллаҕына өйө-санаата сайдар. Бу кэм, дьон элбэх кинигэни ааҕар, билиини мунньунар, өйдөрүн-санааларын сайыннарар кэмнэрэ сүүрбэһис үйэҕэ кэлэн ааспыт. Аныгы дьон компьютер билиитигэр сигэнэннэр өйдөрүн-санааларын сайыннараллара суох буолла. Өй-санаа бэлэм билиини ылан элбэхтик туһанарыттан сайдара, бэйэтэ толкуйдуура кыччаата.

Аны мантан инньэ дьон өйө-санаата төннүү, кэхтии суолугар киирэн эрэр. Өй-санаа уустук үлэлэрин барытын компьютер салайар кэмэ кэлэн турар. Дьон өйө-санаата сайдыытын, үлэтин быһаарар саахымат оонньуутугар компьютер баһылыыра ааспыт үйэҕэ биллибитэ. Саахымат оонньуутун чемпионнара компьютеры кыайар кыахтара суох, киһи өйө-санаата кыаттарда, сайдыытын муҥура кэлэн, төннүү суолугар эргилиннэ.

Дьон өйдөрүн-санааларын, куттарын, омуктар хайдах сайдан иһиилэрин, ахсааннара эбиллэрин кэтээн, үөрэтэн көрөн баран, бу «Бэстилиэнэй тыһыынча» туһунан санаалар үөскээтилэр. Бу этии «бэстилиэнэй» диэн тыла дьон-аймах олоҕор кырдьык тиһэх, бүтүү кэмэ кэлэрин бэлиэтиирэ оруннаах. Бу тылы дьон бары эмиэ итинник өйдөбүллээх ылыналлар. Арай хантан уонна туохтан саҕаланан бу бэстилиэнэй быһыы тиийэн кэлэрэ дуу эбэтэр туохтан эрэ үөскүүрэ дуу ситэ биллэ, быһаарылла илик.

Бу «Бэстилиэнэй тыһыынча» диэн этииттэн «тыһыынча» диэн тылы туспа арааран ылан, бу тыл ахсааны, халандаар сылларын, тыһыынча сыллары көрдөрөр буолуон сөп. Икки тыһыынча сыллар усталарыгар дьон сайдыыны, тупсууну ситиһэн бараннар, бу кэмтэн ыла тыһыынча сыллар усталарыгар мөлтөөн, ахсаан барыылара бэстилиэнэй тыһыынча диэн ааттанар. Бу курдук санааларга киирэрга кэнники 2 тыһыынча сыллар усталарыгар дьон олохторугар уонна өйдөрүгэр-санааларыгар киирбит ураты уларыйыылары холбуу тутуу төрүөт буолла.

Дьон өйдөрүгэр-санааларыгар Христос таҥара үөскээһинин кэмэ, тимир сэби-сэбиргэли оҥостон олохторугар туһанар буолууларын кэмигэр сөп түбэһэр. Тимири уһаарар уонна уһанар буолуу дьон-аймах олохторугар биир бэлиэ чопчулаах кэм буолар. Бу бэлиэ кэм кэлиитэ Аан дойду омуктарын барыларын сайдыыларын олус улаханнык түргэтэппитэ, олохторугар инники диэки күүстээх хамсааһыннарын таһаарбыта. Омуктар бэйэлэрэ оҥостор буолбут тимир сэрии сэптэрин көмөлөрүнэн бары олохторун саҥалыы оҥостубуттара, үгүстэр саҥа сирдэргэ үтүрүллэн, көһөргө күһэллибиттэрэ эмиэ биллэр.

Тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылаан сэрии сэбин саҥалыы оҥостубут хуун омуктар, сахалар аймахтара, Азияттан саҕалаан Европа омуктарын барыларын хамсатан, саҥа сирдэргэ көһөргө, олору баһылыырга күһэйбиттэрэ. Билигин ааттара эрэ ордон хаалбыт хуун омуктар өй-санаа үөрэҕин, таҥараны баһылаабыт омуктарыгар иҥэрэн кэбиспиттэрин уонна ону Христос диэн аатынан элбэх омуктар ылыммыттарын наука саҥалыы дакаастаан дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдэрэ эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Хуун омуктар Аан дойдуну барытын хамсатар улуу арыйыыны, тимир сэрии сэбин оҥостон, киэҥ сирдэри баһылаан бараннар Сир үрдүгэр ханнык да суолу-ииһи хаалларбаккалар сүтэн, симэлийэн хаалбыттара хайдах да табыллыбат, туох эрэ итэҕэстээх курдук. Кинилэр сайдыыны ситиһэн элбэх кыайыылары ситиспит өбүгэлэрин итэҕэллэрэ, сахалыы «Кэриэстэс» эбэтэр «Кыайыы туһугар өлбүт дьоннорбут кэриэс этиилэрин толоруоҕуҥ!»- диэн ыҥырыыга кубулуйбута кэлин таҥара, итэҕэл аатыгар, «Христос» диэҥҥэ уларыйбыт.

Христианскай таҥара үөрэҕин төрүт тыллара сахалыы хос өйдөбүллээхтэр, саха тылынан табатык быһаарыылаахтар.

Тимир сэрии сэбин оҥостон Аан дойдуну барытын кэриэтэ сэриилээн бас бэриннэрэ сылдьыбыт хуун омуктар арҕаа олохтоох омуктарга булкуһан, симэлийэн, ааттара сүтэн хаалбытын да иһин, арай итэҕэллэрэ ордон, дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбытыгар сөп. Бу кэмҥэ хуун омуктар Европаны сэриилээн ылан төһө эмэ уһун кэмҥэ баһылаан, салайан олорбуттара остуоруйа наукатыгар эмиэ биллэр.

Бу бэлиэ кэмтэн, тимири уһааран, уһанан туһаҕа таһаарар буолууттан саҕалаан дьон-аймах олохторун сайдыыта биллэрдик түргэтээбитэ. Омуктар экономикалара олус түргэнник сайдан барбыта. Европаҕа тимири уһаарыы уонна уһаныы түмүллүбүт сирдэринэн саҥа үөскээбит государстволар буолбуттара.

Дьон-аймах олохторун устатын тухары өйдөрүн-санааларын сайыннаран, экономикаларын күүһүрдэн сайдыыны ситиһэн, олорор олохторун тупсарар иһин кыһаналлар. Бу сайдыыны ситиһиилэригэр күрэхтэһии, илин былдьаһыы ураты оруолу ылан инники диэки хамсааһыны түргэтэтэр сүрүн күүһүнэн буолар. Саҥа үөскээбит государстволар бэйэ-бэйэлэрин кытта күөнтэһэннэр, сэриилэһэннэр, Сир үрдүгэр олох сайдыытын саҥа сүрүн үктэлгэ өрө таһаарар дойдуларга кубулуйан иһэллэр.

Дьон олоҕор үөскээбит бу бэлиэ кэми Христос таҥара төрөөбүт күнүнэн ааҕан кэбиһии, саҥа итэҕэл, тимири уһаарааччылар уонна уһанааччылар итэҕэллэрэ, үчүгэй киһи таҥара үөскээһинэ диэн ураты арааран бэлиэтэнэр. Дьон өйдөрө-санаалара өссө сайдан, тупсан үчүгэй быһыылары оҥорор үчүгэй киһи буолар баҕа санааны үөскэтинэллэрэ ситиһиллибитэ.

Христос таҥара төрөөбүт күнэ диэн саҥа халандаары төрүттээһин киһи-аймах олоҕор олус наадалаах, чопчу бэлиэ кэм буолар. Бу кэмтэн ыла чуолкайдык ааҕыллан дьон-аймах олохторугар ордук суостаах кэм «Бэстилиэнэй тыһыынча» кэлиитэ быһаарыллар.

Бу кэмтэн ыла саҕалаан дьон сайдан барыылара биир олук устун түбэһэн, ханна да халбаҥнаабакка иннин диэки баран иһэргэ күһэллэр. Тимири уһаарыы кыаллар буолбутун кэнниттэн салгыы промышленность, оҥорон таһаарыы сайдар. 2 тыһыынча сыллар усталарыгар дьон үлэни-хамнаһы тупсаран, өйдөрө-санаалара сайдыытын ситиһиилэрэ олус элбэх ядернай сэрии сэбин оҥостон мунньунууларынан түмүктэнэрэ олус былыргыттан биллэр эбит. Омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриинэн күөнтэһэн сайдыы суолун ситиһиигэ, илин былдьаһан баран иһэллэр. Ким күүстээх сэрии сэбин уруттаан оҥостубут атын омуктары баһылаан, салайан, бас бэриннэрэ сатааһына, сайдыы суолугар иннин диэки барарыгар олук ууран биэрэн иһэриттэн сайдыы биир суолунан баран иһэрэ ситиһиллэр.

Тимири уһаарыы уонна уһаныы технологиятын баһылааһын салгыы сайдан ядернай сэрии сэбин дэлэччи оҥостор буолууга тириэрдибитэ. Сайдыыны ситиспит омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта күөнтэһэннэр, күрэхтэһэннэр олус элбэх күүстээх, ядернай сэрии сэбин мунньунан кэбиһиилэрэ эмиэ итинэн, сайдыыны ситиһэ сатааһынынан уонна омуктар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаннарыгар тэҥнэһии балаһыанньатын олохтуу сатааһыннарынан толору быһаарыллар.

Дьон-аймах тимири уһаарыыны уонна уһаныыны тэҥэ, арыгыны арыйан, оҥорон туһанар буолуулара 2-с тыһыынча сылын түмүктээтэ. Бу кэм, 2-с тыһыынча сыллар усталарыгар дьон сайдыыны ситиспит өттүлэрэ арыгыны кытта охсуһан кыайдылар диэтэххэ сыыһа буолбата буолуо. Сайдыылаах дойдулар дьонноро арыгыны кэмнээн, сөбүн көрөн, сөп буолалларынан иһэргэ балачча үөрэннилэр. Билигин кинилэргэ дьон арыгыһыт буолуулара диэн куттал арыыйда халбарыйбыт курдук буолан турар.

Арыгы киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар холбуу бииргэ дьайар буолан дьон тулуурдаах, дьулуурдаах буола үөрэммит өттүлэрэ быстах, арыгы иһэр санааларын кыана туттан арыгыһыт буолбаттар. Үгүс сайдыылаах омуктар олохторун үөрэттэххэ, кыра эрдэхтэриттэн арыгыны сөбүлээн көрөн иһэ үөрэммит дьон, арыгыһыт буолуулара букатын да суоҕун кэриэтэ эбитин итэҕэйиэххэ сөп. Бу этиини быһаарар холобурунан биһиэхэ, Россияҕа Kавказ омуктарын олохторо буолуон сөп. Kинилэргэ арыгыһыттар ахсааннара отой аҕыйах. Дьон-аймах 2-с тыһыынча сыллар бүтүүлэригэр өйдөрө-санаалара сайдан уонна тулуурдара улаатан арыгыны кыайыыларынан түмүктэннэ.

Аан дойду олоҕор 3-с тыһыынча сыллар наркотигы утары ньиргиэрдээх охсуһуунан саҕаланнылар. Саҥа тыһыынча сыллар саҕаланыыларыгар Афганистаҥҥа наркотигы оҥорон көҥүл атыылыы олорбут талибаннары сайдыылаах дойдулар көмөлөөн сэриилээн кыайдылар.

Наркотик киһи өйүгэр-санаатыгар арыгытааҕар ордук күүскэ, ордук уодаһыннаахтык дьайарыттан киһи куттара тус-туспа барыыларын, өйө көтүүтүн түргэтэтэр. Наркотик дьайыытыттан киһи салгын кута, үөрэх-билии көмөтүнэн билбитэ-көрбүтэ көтөн, туспа баран хаалар уонна сахалыы өйө көппүт диэн этиллэр. Kиһи куттарын бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктара суох буолар, куттар тус-туспа бараллар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута туруктаах өйгө-санааҕа иитиллэн, бэйэтэ олус тулуурдаах буолбатаҕына, наркотик дьайыытыгар олус түргэнник ылларыан сөп. Kэлин улаатан иһэн киһи бэйэтин салгын кута олус күүскэ сайдан ийэ кутугар туруктаах өйү-санааны үөскэттэҕинэ эрэ наркотик дьайыытыгар утарсар кыахтанан наркоман буолумуон сөп. Дьон өйдөрө-санаалара олус күүстээх, тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс буоллахтарына эрэ, өйү-санааны наркотигынан буккуйууттан босхолонор кыахтаныахтарын сөп.

Наркотик дьайыытыгар киирбит киһи өйө-санаата буккуллан, быстахтык быһаарынан тугу баҕарар, куһаҕаны да, үчүгэйи да оҥорон кэбиһиэн сөбө билигин да биллэр. Арҕаа, сайдыылаах дойдулар дьонноро, байыаннайдар наркотигы туһаналларыттан олус сэрэнэр буолбуттара ыраатта. Олус элбэх сэрии сэбэ, ядернай, термоядернай буомбалар оҥоруллан бараннар, ким эрэ кэлэн тоҕо ыытарга аналлаах кунуопканы баттыырын кэтэһэн тураллар. Ядернай сэрии сэбин баһылаабыт омуктартан хайа эмэ омук бэйэтин олус күүскэ көмүскэнэр өйгө, атыттартан ордукпун, туораталлар диэн санааҕа оҕустардаҕына уонна «После нас хоть потоп» эбэтэр сахалыы «Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй» диэн өлөрү эбэтэр тиллэри быһаарыыга тиийдэхтэринэ, ордук улахан куттал сиргэ, дойдуга суоһуура быһаарыллар. Маннык кэм үөскээтэҕинэ хайа эрэ наркоман, өйө-санаата Үөһээ дойдуга көтө сылдьар кэмигэр тиэрэ-маары көрө сылдьан, алдьатыылаах кунуопкатааҕар буолуох тугу баҕарар баттыан сөп кыахтанара кутталы ордук улаатыннарар.

Сайдыылаах омук дьоно итинник дьонтон уонна улахан буомбалартан олус куттаналлар, саллаллар. Бу дойдуларга олус элбэх эдэр наркоманнар бааллара, армияҕа, ядернай буомбалары көрүүгэ-истиигэ, сулууспаҕа ылыллыахтарын сөбө, ити куттал баарын бигэргэтэр уонна өссө улаатыннарар. Армия оруола мөлтөөн, киһилии өйдөөх-санаалаах эдэрдэр армияҕа сулууспалыахтарын баҕарбатахтарына, ити быһыы ордук күүһүрэр суолга киириэн сөп.

Дьон бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын туругун, ис тутулугун ситэ билбэттэриттэн Аан дойдуга суоһуур кутталлар атын, тас эйгэттэн, Космостан тиийэн кэлиэхтэрэ диэн санааҕа ылларан сылдьаллар. Кырдьык даҕаны Космос куйаарыттан Сиргэ эмиэ кутталлар суоһуур курдуктар. Араас улахан космос куйаарыгар көҥүл көтө сылдьар эттиктэр кэлэн түһүүлэрин эрдэттэн билгэлээн билии ситэ кыаттарбат буолуон сөп. Кэлин кэмҥэ космос үөрэҕэ күүскэ сайдыытынан ыраахтан кэлэн түһэр эттиктэри ханан көтөн кэлиилэрин таба быһаарар кыах баар буолла. Арай олортон хайдах көмүскэнии эрэ кыайан биллэ илик.

Араас элбэх өй-санаа, секталар үөрэхтэрэ дьон өйдөрүн-санааларын таба быһаарбат, буккуйар буолууларыттан дьон бэйэлэрин олус үрдүктүк сананыылара күүһүрдэ. Таҥара киһини үчүгэй эрэ өрүттээх гына айбыта уонна дьон өллөхтөрүнэ даҕаны төһө баҕарар хаттаан төрөөн үөскүүллэр диэн үөрэтии дьону өлүүгэ бэлэмнэнэллэригэр, өлүүттэн куттамматтарыгар тириэрдэр. Бу сырыыга өллөххө даҕаны, хаттаан төрүөҕүм диэн санаа баһыйа сайыннаҕына, дьон өлүүнү-алдьархайы бэйэлэрэ бэйэлэригэр аҕалынар кыахтаналлар. Дьон бары сахалар «Олох биирдэ бэриллэр» диэн этиилэрин таба өйдөөн тутуһар буолуулара эрэ дьон киһи быһыылаахтык олохторун олороллорун хааччыйар кыахтаах.

Кэлин кэмҥэ, үөрэх-билии эбиллэн, дьон өйдөрө-санаалара сайдан улахан сэрии буолар куттала арыыйда мөлтөөбүт курдук буолла. Дьон илэ өйдөрүнэн, салгын куттарынан салалла сылдьан улахан сэриини хайдах даҕаны саҕалыыр, өлүүнү-сүтүүнү бэйэлэригэр эмиэ аҕалынар кыахтара суох курдук. Үөрэх-билии сайдан, дьон бэйэ-бэйэлэрин син өйдөһөллөрө уонна атомнай сэрии бэйэлэрин эмиэ хаарыйар кыахтааҕа, кыра да кээмэйдээх атомнай сэрии буоларын өр кэмҥэ тохтотон сылдьар.

Түүллэри үөрэтэн Үөһээ дойду үөрэҕин баһылааһын дьон олохторо урут, олус былыргы кэмнэргэ сайдан испит суолунан баран иһэр буолуон сөп эбит диэн быһаарыы оруннаах эбит дииргэ кыах биэрэр. Бу, тимир сэрии сэбин оҥостор буолуу кэмин Христос таҥара төрөөбүт күнүнэн ааҕан саҥа халандаары саҥалыы олохтооһун, ураты бэлиэ кэми чопчулаан бэлиэтээһин буолар. Бу кэмтэн саҕалаан дьон элбэх ядернай сэрии сэбин бэлэмнэнэр кыахтаналлара чопчу биллэр суолга киирэр.

Бу бэлиэ кэми бэлиэтээһини Үөһээ дойду үөрэҕиттэн түүл көмөтүнэн ылан былыргы дьон олохтообуттар. Манна Үөһээ дойду түүл дойдута диэн быһаарыы сөп түбэһэр. Христос төрөөбүт күнүн тимир сэрии сэбэ оҥоруллубут кэмигэр сөп түбэһиннэрии түүл ыйан биэриитинэн оҥоруллубут. Элбэх научнай да, дьоҥҥо туһалаах да арыйыылары дьон түүллэригэр көрөн оҥорбуттара элбэхтик сурукка киирэннэр син биллэллэр.

Дьон-аймах олоҕор үөскээбит маннык балаһыанньалар Сир үрдүгэр алдьархайдаах эстиини-быстыыны аҕалар «Бэстилиэнэй тыһыынча» кэлиитигэр олук буолуохтарын сөп:

1. Аан дойду үрдүнэн аһара элбэх ядернай, термоядернай сэрии сэптэрэ мунньуллуулара. Омуктар тус-туспа, эйэлэспэт бөлөхтөргө арахсыылара.

2. Сайдыылаах экономикалаах дойдуларга оҕону иитии, үөрэтии олус сымнааһына, оҕолор атаахтык иитиллиилэрэ өйдөрө-санаалара, ийэ куттара туруга суох буолуутун үөскэтэн наркотик дьайыытыгар түргэнник ылларыыларын элбэтэр.

3. Наркотиктары олус элбэхтик туһаныыттан дьон өйдөрө-санаалара уларыйыыта, өй көппүт кэмигэр дьон элбэхтик сылдьар буолуулара тэнийиитэ.

4. Космос куйаарыттан көтөн кэлэн олус улахан кометалар түһүүлэрэ.

5. Айылҕа киртийиититтэн уонна уу элбээһиниттэн улахан уларыйыылар үөскээннэр дьон олохторо айгырааһына.

Бу биэс сүрүн биричиинэлэртэн «Бэстилиэнэй тыһыынча» кэлэригэр ордук улахан сабыдыалы үс бастакы биричиинэлэр көмөлөөн оҥоруохтарын сөптөөх. Онтон төрдүс уонна бэһис биричиинэлэр хаһан баҕарар төрүөт буолан «Бэстилиэнэй тыһыынча» дьэ кэллэ диэн өйдөбүлү киллэрэн, мөлтөөбүт, буккуллубут өйдөөх-санаалаах дьон сыыһа-халты хамсаныыларын, улахан сэриини тоҕо тардан кэбиһиэхтэрин сөбө быһаарыллар. Ити быһаарыылары маннык кэҥэтэн, арыйан биэриэххэ сөп:

1. Билигин элбэх сайдыылаах дойдулар олус күүстээх ядернай, термоядернай сэрии сэптэрин оҥостон бас билэллэр. Урукку кэмҥэ социализм уонна капитализм утарыта турар эрдэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин сабырыйаары олус элбэҕи оҥостубуттара. Итини тэҥэ саҥа сайдан, экономикалара күүһүрэн иһэр дойдулар бэйэбитин көмүскэнэрбитигэр наада диэн атомнай бомбалары эмиэ оҥосто сатыыллар. Улахан күүстээх сэрии сэбэ Сир үрдүгэр мунньулла турарын киһилии санаалаах дьон аҕыйатарга ыҥыра сатаабыттара ыраатта. Бу сэрии сэптэрин бас билээччилэр, көрөөччүлэр-истээччилэр омуктарынан, итэҕэллэринэн арахсыылара күүһүрдэҕинэ, наркотик дьайыытыгар киирэн өйдөрө-санаалара буккуллан хааллахтарына, улахан сэриини тоҕо тардан «Бэстилиэнэй тыһыынчаны» аҕалар кыахтаныахтарын сөп.

2. Атаах оҕо өйө-санаата түктэри буоларын саха дьоно бары билэллэр этэ. Кэлин сэбиэскэй былаас эстиитин саҕана оҕону иитии-үөрэтии таһыма уларыйан, «Барыта оҕо туһугар» диэн ыҥырыы тэнийэн, оҕолор бары аһара мааныланан, атаах буола иитиллэр буолбуттара. Атаах оҕо ураты майгынынан ханнык баҕарар балаһыанньаҕа аһара бара, аһара тутта сылдьар уонна «Мин эрэ», «Миэхэ эрэ» диэн өйдөбүлэ уруттаан иһэр буола улаатар. Ол иһин атаах оҕо туох эмэ уратылааҕы, бобуулааҕы булууга, олору туһаныыга, буолары-буолбаты, ол-буну, саҥаны айыыны оҥоро сатыырга өйө-санаата салаллан, тобуллан, аһара кыахтааҕын көрдөрө сатыыра элбиир. Сайдыылаах дойдуларга бобууга сылдьар наркотигы баай дьон атаах оҕолоро эбэтэр быстар дьадаҥылар хото тутталлара элбэх суруйуулартан биллэр.

Мөлтөх иитиилээх, атаах оҕо өйө-санаата туруга суох буоларыттан, урут билбэтин, оҥорботун, айыыны оҥороору боруобалыырыттан аан маҥнай наркоман буолууга ылларар. Дьулуура, тулуура суоҕуттан наркотик сабыдыалыгар олус түргэнник киирэн хаалар кыахтанар. Бу быһаарыы табатын сайдыылаах дойдулар баай дьоннорун оҕолоро урут наркоман буолуулара чуолкайдык бигэргэтэр.

3. Наркотиктаах үүнээйилэр үүнэр сирдэрин олохтоохторо, олорунан дьарыктанааччылар кыра эрдэхтэриттэн эттэрэ-сииннэрэ үөрэнэн наркотик дьайыытыгар тулуурдаах буола улааталлар. Бу быһаарыы арыгыны оҥостор омуктар арыгыһыт буолуулара отой аҕыйаҕар олоҕурар. Бары омуктартан арыгыны дэлэччи оҥостор омуктар аан бастакынан арыгыны сөбүлээн көрөн иһэри баһылааннар арыгыһыт буолуулара аҕыйыырын бу кэмҥэ ситистилэр.

Билигин сайдыылаах диир дойдуларбыт наркотиктар тэнийэн тарҕаныыларын утары табан охсуспаттар. Аһара бобуу, хаайыы өттүгэр салаллан хаалыыларыттан эдэр дьоҥҥо өссө тарҕанан барыытыгар көмө буолалларын кыайан билиммэккэ сылдьаллар. Саҥа үйэ саҕаланыытын аайы үөскүүр Аан дойдуну саҥалыы үллэстиигэ дьон наркотиктары төһө тулуйаллара ордук улахан оруолу ылара саарбаҕа суох суол буолла.

Наркотиктаах үүнээйилэр үүнэр сирдэрин олохтоохторо сайдыылаах дойдулар курдук күүстээх сэриилэрин сэптэрэ суох. Ол эрээри дьонноро олус тулуурдаах, кыайыыга дьулуурдаах буолуулара уонна ахсаан өттүнэн лаппа эбиллэн иһиилэрэ кинилэри кыайыыга-хотууга, сирдэрин кэҥэтиниигэ ыҥырар. Аны саҥа сайдан иһэр дойдулар бэйэлэрин кыахтарын көрдөрөр улахан сэрии сэптэрин оҥостоллорун сайдыыны урут ситиспит дойдулар боболлоро, ол бобууну туоратар иһин охсуһалларыгар күһэйэр.

Аан дойдуну үллэстиигэ күүстээх сэриилэрин сэбэ суох омуктар хайдах кыайыыны ситиһиэхтэрин сөбүй диэн ыйытыкка таба эппиэти булуу билигин улахан суолталанан турар. Кинилэр утарылаһааччыларын наркотик күүһүнэн, көмөтүнэн мөлтөтөн кэбистэхтэринэ, улахан эрэйэ суох кыайыыны ситиһиэхтэрин сөп эбэтэр балаһыанньа тэҥнэһиинэн түмүктэниитин ситиһэллэригэр толору кыахтаналлар. Ахсааннара биллэрдик эбиллэр омуктар кыайан эбиллибэт омуктары үтүрүйэн барыылара салҕанан баран иһэр.

Саҥа, үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээһинин кэнниттэн 3-с тыһыынча сыллар усталарыгар дьон-аймах өйдөрө көтүүтүн, ол аата наркотигы туһаныыны кытта охсуһууга кыаттарыахтарын сөбө, бу «Бэстилиэнэй тыһыынча» диэн өйдөбүлү үөскэппит. Дьон-аймах түргэнник сайдан-үүнэн, науканы, тиэхиникэни аһара сайыннаран баран өйү-санааны буккуйар наркотиктары оҥорууга уонна туһаныыга тиийбиттэрин кэнниттэн «Бэстилиэнэй тыһыынча» сыллара дьэ саҕаланнылар диэхпитин сөп буолар. Бэстилиэнэй тыһыынча сыллара бу саҥа үйэттэн саҕаланан бардылар.

Дьон салгын куттарынан салалла сылдьан, илэ өйдөрүнэн, улахан, ядернай сэриини тоҕо тардан «Бэстилиэнэй тыһыынча» туолуутун аҕалаллара соччо биллибэт суол буолар. Аан дойду иккис сэриитэ бүтүүтүгэр Гитлер олус элбэх дьону сүһүрдэр дьааты мунньунан баран кыайан сэриигэ туттубатаҕа. Японецтар элбэх сыстыганнаах ыарыы бактерияларын үөскэтэн, бэлэмнэнэн бараннар эмиэ кыайан тарҕата ыспатахтара. Бу дойдулар салайааччылара төһө да сэриигэ хоттороннор эстэр-быстар суолга тиийбиттэрин да иһин, Аан дойдуну, Сири-уоту букатыннаахтык алдьатар дьааттары, бактериялары туттубатахтара. Оччотооҕу кэмҥэ улааппыт дьон кыра эрдэхтэринэ өйдөрө-санаалара туруктаах буолууга үөрэтиллибит эбитэ, бу быһыыны быһаарыыга сөп түбэһэр. Саҥа үйэ дьоно өйдөрүн наркотикка сүүйтэрдэхтэринэ, уһуну-киэҥи быһаара сатыы турбат, быстах санааҕа бас бэринэр буолуулара үөскүүр уонна улаатар. Ханнык эмэ кыра, олус улахан суолтата да суох суолга, аһара баран улахан сэриигэ да тиийэн хаалар кыахтаныахтарын сөп.

4. Дьон-аймах бэйэлэрэ кыайан улахан сэриини тоҕо тарданнар «Бэстилиэнэй тыһыынча» туолуутун таһаарбатахтарына Космос куйаара көмөлөһөн биэрэр кыахтаах. Космос куйаарыттан кэлэн Сиргэ түһэр ньыгыл эттиктэр олус улахан алдьатыыны оҥороннор улахан, күүстээх ядернай сэрии сэптэрэ аҥардас кунуопканы эрэ баттыыры кэтэһэн бэлэм туралларын күөдьүтэн элбэх дэлби тэбиилэри үөскэтэн кэбиһиэхтэрин сөп.

5. Дьон-аймах үгүс сыллаах үлэлэринэн-хамнастарынан, элбэхтик уоту, уматыыны туһаналларыттан уонна араас биллибэт гаастары оҥороллоруттан Сир атмосферата сылыйан иһэр. Ону тэҥэ сири бүрүйэн сылдьар озоновай бүрүөһүн алдьаныытыттан, онон-манан тэстиититтэн Сир эмиэ сылыйар. Ол иһин хотугу уонна соҕуруу полюстарга мунньуллубут муустар ууллууларыттан айылҕаҕа уу эбиллэн билигин намыһах хонуу сирдэри ылан эрэр. (1,43). Бу хамсааһыннар тэнийэн иһиилэрэ дьон өйдөрүгэр-санааларыгар эстии-быстыы «Бэстилиэнэй тыһыынча» дьэ кэлбитин курдук өйдөбүлү үөскэтиэхтэрин, ол иһин тулуура суох дьону сыыһа-халты туттунууга үтүрүйүөхтэрин сөп.

Сир үрдүгэр дьон-аймах эстиилэрэ, «Бэстилиэнэй тыһыынча» оҕону иитии-үөрэтии олус сымнаан, сахалар өс хоһоонноругар: «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэҥҥэ сөп түбэспэтиттэн, оҕолор мааны, атаах, тулуура суох буола улаатыыларыттан кэлиэн сөп. Оҕолор бары аһара атаах буола улаатаннар, өйдөрө-санаалара сымнаҕаһыттан, туруга суохтарыттан наркотик дьайыытыгар олус күүскэ ылларыылара үөскээн тэнийэн тахсар кыахтаах.

Бэстилиэнэй тыһыынча кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан уонна онно наркотик дьайыыта эбиллиититтэн тиийэн кэлиэн сөп. Дьон-аймах 3-с тыһыынча сылларга өйдөрүн-санааларын буккуйар, сүүйэр, көтүтэр наркотигы кытта охсуһууга кыаттарыахтарын сөбө улаатар, өй аҥардаахтар ядернай сэриини төлө тардар кутталлара сыыйа-баайа улаатан иһэр.

Олох сайдан, экономика күүһүрэн киһи саҥаны айар күүһэ улаатан истэҕин аайытын куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕа эмиэ оччонон улаатан биэрэн иһэр. Ханнык эмэ куһаҕан санаалаах дьон бөлөхтөрө бэйэлэрин хаһан да туолбат ыра санааларын толоттороорулар улахан күүстээх сэрии сэптэрин туһаныахтарын сөп. Саҥаны айыы аһара барбыта, биир киһи сүгэ сылдьар атомнай буомбата айыллыбыта, кутталы өссө улаатыннарар буолла. Манна эмиэ оҕо эрдэхтэриттэн аһара бара сылдьар майгылаах, атаах буола иитиллибит дьону кытта киһи быһыылаахтык быһаарсыы олус уустуга уонна эмиэ наркотик дьайан өйү-санааны уларытыыта улахан оруолу ылыан сөп.

Экономика күүһүрэн, сайдан иһиитэ сиргэ-дойдуга улахан алдьархай буолан хаалыан сөп курдук балаһыанньатын үөскэтэн иһэр. Экономика сайдыыта үөскэппит кутталлаах балаһыанньатын дьон өйдөрө-санаалара туруга суоҕа ордук күүһүрдэр. Билиҥҥи кэмҥэ мунньуллубут олус күүстээх ядернай, термоядернай сэрии сэптэрэ биир эмэ киһи төлө тутарга хамаанда эрэ биэрэрин кэтэһэн тураллара итини бигэргэтэр.

Сайдан, үүнэн иһэр омуктар ахсаан өттүнэн эбиллэн иһиилэрэ кинилэри кыайыы, ситиһии диэки кынаттыыр. Былыргы сахалар: «Элбэх уол оҕолор төрөөтөхтөрүнэ, сэрии буолар» диэн этиилэрэ оруннаах буолуон сөбө быһаарыллар. Омукка элбэх уол оҕолор баар буолуулара атын омуктары сабырыйарга, бэйэ омугар дьахталларын холбооттоон, симэлитэн суох оҥорорго кыах биэрэрэ омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын уустугурдар.

Саха дьонун өйдөбүллэригэр «Конец света» диэн этиигэ маарынныыр «Күн туллуута», «Күн өлүүтэ», «Күһэҥэ быстыыта» диэн этиилэр бааллар. Сахаларга «Бэстилиэнэй тыһыынча» кэлиитэ Күн өлүүтүн кытта быһаччы сибээстээх, «Kүн хараарар» диэн этэллэр. Былыргы үһүйээн кэпсээннэргэ элбэхтик ахтыллар «Эрэйдээх-буруйдаах эр соҕотох» хантан да халлаантан түспэтэх, бэйэбит биир өбүгэбит буолара эмиэ биллэр. Kини олох дьалхааннаах, ыарахан кэмнэригэр суос-соҕотох ордон хаалан баран олус тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс буолан үгүс эрэйдэри, моһоллору этэҥҥэ туораан, элбэх кыһалҕаны көрсөн баран, ыал-уруу тэринэн үгүс аймахтанан, улуу улуустары үөскэтэн, саха омук саҥалыы сайдан, үүнэн тахсыытын саҕалыыр.

Сахалар олохторун үөрэҕэр «Өлөн иһэн өйдөммүт», «Буолар буолан бүппүтүн кэннэ» диэн өй-санаа дьоҥҥо оҥорор быһыыларынааҕар хойутаан киирэрин биллэрэр этиилэр бааллар. Бу этиилэр дьон төһө даҕаны үөрэҕи баһылааталлар, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары тус-туспа араарыыга хаһан да биир тылы булумматтарын, ханнык эмэ олус куһаҕан быһыы субу буолаары да турдаҕына дьиксинэн тохтооботторун эмиэ бэлиэтииллэр.

Туох да буолбутун иннигэр, дьон-аймах букатын быстан симэлийэн хаалар кутталлара суох буолуон сөп. Төһө элбэх тулуурдаах, кыайыы иһин дьүккүөрдээх, өһөс дьон баар буоллахтарына арыгы, наркотик дьайыытыгар баһыттарбаккалар, өйдөрүн-санааларын буккуйбаккалар олох иннин диэки, сайдыы диэки хамсаан биэрэн иһиитин ситиһэр кыахтаахтар. Саха дьонугар «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн биллэр өс хоһоонугар сөп түбэһэр кытаанах, өһөс майгылаах, тулуурдаах, дьулуурдаах эдэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы эрэйиллэр кэмэ тиийэн кэлэн турар. (2,12).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. – 78 с.

2. "Туймаада" хаһыат. №263. 23.07.2015.