Дьон бөлөхтөргө арахсаллар

Дьон хаһан баҕарар тус-туспалара, уратылара элбэх. Эттэрэ-сииннэрэ уратылаахтарын таһынан өйдөрүн-санааларын туспалара эбиллэриттэн хаһан да маарыннаспаттар. Өй-санаа уратылара өр кэмҥэ уларыйбаттарын, сүтэн, симэлийэн хаалбаттарын айыы буолуу диэн киһи өлбүтүн кэннэ ордон хаалар, туспа барар уонна уһун кэмҥэ сүтэн хаалбакка дьайыыта биллэр өйө-санаата Үөһээ дойдуга сылдьара биллэрэр.

Олус былыргы кэмнэргэ дьон икки ардыларыгар үлэни хайдах үлэлииртэн тутулуктаах уратылартан үөскүүр, өй-санаа сайдыытын быһаарар арахсыылар сахалары тус-туспа бөлөхтөргө араарбыттар. Бу арахсыылар бааллара тылбытыгар киирэн иҥэн сылдьалларыттан булан ыларбыт табыллар:

1. Баайдар.

2. Кыанар ыаллар.

3. Үлэһиттэр-дьадаҥылар.

4. Үлэһиттэр-хамначчыттар.

5. Кумалааннар.

6. Кулуттар.

Дьон бу тус-туспа ааттаммыт бөлөхтөрүгэр барыларыгар үлэни төһө кыайалларыттан тутулуктаах өй-санаа, буор кут уонна ыча иҥэн сылдьаллар. Бу өй-санаа, буор кут уонна ыча үлэттэн тутулуктаах уратылара үөскэппит бөлөхтөрө дьон үлэҕэ-хамнаска сыһыаннара тус-туспатын биллэрэллэр.

Дьон бу бөлөхтөргө арахсыылара үлэҕэ сыһыаннарыттан, ол аата хайдах үлэлииллэриттэн, тугу ситиһэллэриттэн, эттэрин-сииннэрин уратыларыттан уонна майгылара хайдаҕыттан тутулуктанан үөскээбиттэр. Бу бөлөхтөр, арахсыылар үөскээһиннэрэ киһиэхэ этин-сиинин, буор кутун, ычатын туругуттан уонна баҕа санаа үөскээһиниттэн улахан тутулуктаахтар:

1. Бэйэлэрэ үлэни-хамнаһы тэрийэр, салайар, оҥорор-тутар, сыыһа-халты туттубат, киэҥ ычалаах, үөрэҕи баһылаан бары бырааптарын билэр дьон байыыны ситиһэр кыахтаналлар.

Дьон ситиһэ сатыыр баҕа санаалара байыы, байыыны ситиһии, олохторун тупсаран иһии диэки хайысхалаахтар. Эттэрэ-сииннэрэ бөҕө, үтүө баҕа санаалардаах дьон арыыччалара кыайа-хото үлэлээн-хамсаан, булан-талан бэйэлэрин үйэлэригэр байыыны ситиһэллэр. Үлэни табан тэрийээччилэр, дьону талан үлэлэтээччилэр байыыны ситиһэр кыахтара улаатар.

2. Үлэни кыайа-хото үлэлээччилэр ычалара киэҥ буоллаҕына үлэттэн кэлэр баайы-малы мунньунан кыанар ыаллары үөскэтэллэр. Бу бэйэлэрин бэйэлэрэ салайынар үлэһиттэр саха дьонун үгүс өттүлэрин ылаллар.

Дьон бу бөлөхтөрүттэн аҥардарыттан ордугун үлэһиттэр ылаллар. Кинилэр үлэлээн-хамсаан элбэх туһалааҕы оҥороллоруттан уонна оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн ахсааннара эбиллэн иһэриттэн омугу сайыннараллар.

Үлэ-хамнас икки өрүтээҕин үлэһиттэр туһаналлар:

а. Туох эмэ дьоҥҥо туһалааҕы, атыыга-эргиэҥҥэ барары оҥорон таһааран барыһы киллэрэн баайы хаҥатан иһэллэр.

б. Атын дьон оҥорон таһааралларыгар көмөнү оҥороллор.

Туох эмэ дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон, үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунуу киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор уратылара үлэһиттэр өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар. Үлэһиттэр баай-мал үгүс үлэттэн-хамнастан кэлэрин элбэхтик үлэлээн эрэйдэнэн билэллэр. Үлэлээн, тутан оҥорбутуттан киһи астынара, дуоһуйара кэлэрин туһанан үлэлэрин тупсарар, сайыннарар үлэни ыыталлар.

Үлэһиттэртэн сайдыылаах, ычалара кэҥээбит өттүлэрэ байыыны ситиһэннэр баайдар бөлөхтөрүгэр тахсаллар, онтон дьоҕурдаах, сатабыллаах эрээри, ычалара арыычча тиийбэт өттүлэрэ кыанар ыаллары үөскэтэллэр.

3. Араас үлэһиттэр элбэхтэр. Кыайалларынан үлэлии сатыыр үлэһиттэр дьадаҥылары элбэтэллэр. Дьадаҥы буор куттаах киһи төһө да үлэлии сатаабытын иһин оҥорбута ситэ табыллыбатыттан, сатамматыттан уонна ычата кыратыттан үлэтин оҥорон таһаарыыта өнүйбэт, туһалаах буолан тахсара аҕыйыыр. Дьон кыаммат, куһаҕаннык үлэлиир өттүлэрэ дьадаҥы үлэһиттэри элбэтэллэр.

4. Бэйэлэрэ бэйэлэрин кыайан салайыммат үлэһиттэр атын дьон баһылааһыннарыгар, салайыыларыгар киирэннэр дьадаҥылары, хамначчыттары элбэтэллэр. Атын дьон ыйан, көрдөрөн биэриилэринэн үлэлээччилэр, хамнас ылааччылар хамначчыттар диэн ааттаналлар. Сэбиэскэй былаас хамначчыттары суох оҥоробут диэн албыннаан, дьону барыларын КПСС хамначчыттара оҥостубута.

5. Үлэни кыайбатыттан атын дьон көрүүлэригэр-истиилэригэр киирбит киһи кумалааҥҥа кубулуйар. Билигин дойду биэрэр кыра пиэнсийэтигэр эрэ олорор дьон, былыргынан эттэххэ, кумалааннарга тэҥнэнэллэр. Кыра пиэнсийэлэрэ астарыгар уонна эмтэригэр эрэ тиийэрэ кумалааннарын чахчы биллэрэр.

6. Билигин Россия дьонугар сайдыы төһө эмэ киирэн, кулуттар диэн бэйэлэрин-бэйэлэрэ бас билиммэт дьон былыргы кэмнэртэн баар эбиттэрэ, сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла суох буолбуттара.

Саха дьонугар былыргы кэмнэртэн ыла сайдыыттан тутулуктаах уларыйыы киирбитэ аһара баайдар, бу кэмҥэ баалларыттан биллэр. Бу киирбит уларыйыы дьоҥҥо туһаны оҥороро элбээтэҕинэ, үлэни сайыннардаҕына сайдыыны, тупсууну аҕалыан сөп, онтон үгүстэр дьадайыыларын үөскэттэҕинэ, үлэ миэстэтин аҕыйаттаҕына, олоххо уларыйыылар киириилэрэ саҕаланар. Сэбиэскэй былаас кэлбитин курдук элбээн иһэр дьадаҥылар былааһы ылыахтарын сөп.

Оҕо улаатан иһэн үлэҕэ үөрэнэригэр дьон бөлөхтөргө арахсыыларын тутустаҕына өйө-санаата туруктаахтык сайдар. Үлэни баһылаан истэҕинэ билиитэ-көрүүтэ үлэһит таһымыттан сыыйа сайдан, сыыһа-халты туттунара суох буолан, сатабыла улаатан үрдүк таһымнаахтык үлэлиэн сөп.

Сахалар чэпчэкитик, халлаантан түспүт курдук кэлэр баайы сөбүлээбэттэр. Баай-мал чэпчэкитик көһүннэҕинэ, эрэйэ суох булулуннаҕына өйгө-санааҕа уратылары үөскэтэрин билэллэр:

- Чэпчэкитик, эрэйэ суох булуллубут баай-мал түргэнник ыскайданар, симэлийэр. “Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт” диэн өс хоһооно умнаһыт өйүн-санаатын арыйар. Умнаһыкка төһөнү да биэрдэххэ тыалга көтүтэн суох оҥоруо диэн быһааран биэрэр.

- Баай эмискэ элбээтэҕинэ суолтата суохха туһаныы элбээн хаалар. Баайы туһаныы “Харчы харчыны оҥорор” диэн этиигэ сөп түбэспэт буоллаҕына сотору симэлийэн бүтэригэр тириэрдэр.

Ыал буолууга дьон бөлөхтөргө арахсыыларын тутуһуу ирдэнэр көрдөбүл буолар. Өй-санаа үгэскэ кубулуйан хаалбыта кыайан уларыйа охсубатыттан бөлөхтөн атын бөлөххө көһүү улахан уустуктары, өй-санаа тосту уларыйарын эрэйэр.

“Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно баай уонна дьадаҥы өйдөрүн-санааларын уратыларын арыйар. Бу уратылар ыал буолууга ордук улахан буортулаахтар, ол курдук баайдар оҕолорун иитиитигэр куһаҕан өттүгэр, атаахтатыы диэки халыйыыны оҥороллоро баайдара төһө элбэҕиттэн тутулуктанан улаатан иһэр. Баайдар уонна дьадаҥылар ыал буолуулара биир эмэ буолара кэпсээннэргэ киирбитинэн биллэр.

Сахалар ыал буолууга дьон бөлөхтөрүн өйдөрө-санаалара тус-туспаларын быһаарыыны тутуһа сылдьалларын “Тэҥнээҕи булунуу” диэн аналлаах үөрэхтэрэ баара биллэрэр. Тэҥ өйдөөх-санаалаах ыаллар оҕолоро өйө-санаата туруктаах буола улаатан үлэни-хамнаһы кыайарын, бэйэтэ ыал буолан аймахтары элбэтэрин сахалар олохторугар туһаналлар.

Сэбиэскэй былаас дьон бөлөхтөргө арахсыыларын суох оҥоро сатаабыта да үйэлэргэ үөскээбит үгэстэр кыайан уларыйа охсубаттара ырыынак кэмигэр быһаарыллан таҕыста. Былыргы кэмҥэ баай төрүттээхтэр саҥа ырыынак кэмигэр хаалан хаалбаккалар үлэни-хамнаһы тэрийэллэрэ элбэҕэ билиннэ.

Билигин ырыынак олоҕун кэмигэр дьон өйө-санаата былыргы курдук бөлөхтөргө арахсыыта сыыйа биллэн иһэр. Киһи төрүттэриттэн ылыммыт өйүн-санаатын, буор кутун, ычатын олоҕун устата сыыйа уларытара, сайыннарара ордугун сахалар үөрэхтэрэ биллэрэр.

Дьон бөлөхтөргө арахсыылара олохсуйбут өйдөрүттэн-санааларыттан тутулуктааҕыттан ыал буолууга улахан оруоллааҕа быһаарыллар. (1,101).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.