Ирдээ

Ирдээ диэн кими, тугу эмэ суолунан батыһан көрдөө, эккирэт, кимтэн эмэ тугу эмэни иэстээ эбэтэр төлөбүрдэ көрдөө диэн киэҥ өйдөбүллээх. (1,200). Бу тыл ир диэн тылтан саҕаланыыта суола сойо илигинэ, өссө ириэнэх эрдэҕинэ, куһаҕан быһыы оҥорулларын кытта ирдээһин ордук табылларын көрдөрөр.

Ирдэбил диэн ким, туох эмэ тугу эмэ толорорун, тутуһарын модьуйуу, буруйу оҥорон баран күрээбит, саспыт киһини көрдөөһүн, эппиэккэ тардыы ааттанар. Өй-санаа сымнаҕас курдук көрдөбүллэрин аанньа ахтыбат, тутуспат, толорбот буолуу кэнниттэн ирдэбил, күүс дьайыыта үөскээн тахсар. Бу быһаарыы сахаларга суут-сокуон дьайыыта олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин тылларыгар киирбитин биллэрэр.

Ирдэбил диэн эт-сиин, күүс дьайыыта. Ким да сыыһа-халты туттунуом суоҕа диэн эрдэттэн этинэр кыаҕа суох. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ көрдөбүл уонна ирдэбил сөп түбэһэллэриттэн көрдөбүл туолбатаҕына ирдэбил тиийэн кэлэр. Киһи сыыһа-халты тутунуутун кэнниттэн туохтан эмэ кэһэйэрэ, туга эрэ табыллыбата ирдэбил тиийэн кэлбитин биллэрэр. Бу кэмҥэ ирдэбил ыстарааптан саҕаланан баран киһини уһуннук хаайыыга угууга тиийиэн сөп.

Ирдэбиллээх диэн салайааччыны, тойону эттэхтэринэ эппитин, соруйбутун толотторор кыахтаах киһини этэллэр. Ирдэбиллээх салайааччы үлэ-хамнас тэрилтэтин сайыннарыан сөп, онтон ирдэбиллээх төрөппүттэр оҕолоро бэрээдэктээх, үлэни-хамнаһы кыайар буола улаатар кыахтаналлар.

Өй-санаа уонна күүс кэмэ кэллэҕинэ бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэллэр. Өй-санаа мөлтөх. Өй-санаа бэйэтэ күүһэ суоҕуттан, кыайбатыттан күүһү көмөлөһүннэрдэҕинэ эрэ табыллар, туох эмэ үлэ оҥоруллар кыахтанар, күүс көмөтүнэн хамсааһыны үөскэтэн сайдыыны ситиһии кыаллар.

Өй-санаа сымнаҕас курдук көрдөбүллэрин толорбот буолуу сымыйалааһын, албыннааһын хаһан эрэ син-биир арыллан ирдэбили үөскэтэн таһаарарын биллэрэр. Элбэх дьону албыннааһын төһө улаханыттан тутулуктанан ирдэбилэ олус улахан буолуон сөп.

Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” төрөппүттэри албыннаан оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн сымыйанан этэрэ сэти үөскэтэр. Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн ийэ куттара үчүгэй үгэстэргэ иитиллибэккэлэр улаатан иһэн бэрээдэги кэһэллэрэ, буруйу-сэмэни оҥороллоро эбиллэн иһэр. (2,12).

Тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үөрэҕэ” диэн эрбэхтэн эмэн оҥоруллубут сымыйа үөрэхтэрэ “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн этэрэ улаатан иһэр оҕолор ханнык эрэ айыыны оҥоро охсоору ыксыылларыттан, тиэтэйэллэриттэн сыыһа-халты туттуналлара элбээн куһаҕан быһыыны үксэтэллэр, айыы буолаары бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбиир. (3,18).

Сахалар оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ билигин үөрэх министерствота “айыы үчүгэй” диэн сыыһа үөрэххэ халыйбытыттан хаалан сылдьар. Албын үөрэх сабыдыалынан айыыны оҥоро сатаан быстах быһыыга, былаҕайга биир эмэ оҕолорун былдьаппыт төрөппүттэр ирдэбиллэрэ албынныы сылдьааччылары хайаан да ситиһэн кэһэтиэҕэ.

Дьоҥҥо куһаҕаннык сыһыаннаһар, үөхсэр, охсуһар киһини туоратан, ыстарааптаан баран хаайыахтарын сөп. Өссө улахан куһаҕаны оҥоруу ирдэбил кытаатан, хаайыы уһаан биэриитигэр тириэрдэн иһэр. Киһини өлөрүү саамай кытаанах ирдэбилгэ түбэһэрэ “Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһиллэр” диэн өбүгэ үгэһинэн этиллэр.

Киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан салаллан олох тутаах көрдөбүллэрин, дьон бииргэ, эйэлээхтик олорууларын үгэстэрин толорбот, киһи быһыытын аһара барар, сиэри тутуспат буоллаҕына общество, дьон бөлөҕүн аатыттан ирдэбил үөскээн тахсар. Билигин аныгы сайдыылаах олоххо ирдэбил көрдөбүллэрэ бары административнай, уголовнай сокуоннарга киирэн суруллан сылдьаллар. Олоххо көрдөбүлү толорбот киһи сокуон этиитинэн онно сөптөөх ирдэбилгэ түбэһэр.

Государство диэн күүһүнэн тутуллан олорор общество — дьон улахан бөлөҕө ааттанар. Государство сокуоннары, көрдөбүллэри олохтуур. Сымнаҕас курдук ааттанар өй-санаа көрдөбүлүн толорбот, тутуспат буолуу ирдэбили үөскэтэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

2. Баппаҕай Д.М. Киһитийии. – Дьокуускай: Бичик, 2012. – 160 с.

3. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.