Историзм
Историзм - өлгөмнүк туттуллар тыллар ортолоругар хаһан эрэ туттулла сылдьыбыт, ол эрэн билигин умнууга хаалбыт, дьон туттубат буолбут тыла. Ол эбэтэр, историзмнар диэн эргэрбит, кэм хардыытын түмүгэр туттуллууттан тахсыбыт барымталар, өйдөбүллэр ааттара. Былыргыны бэлиэтиир тыллар саҥа тылынан солбуллубаттар, онон литирэтиирэҕэ, ордук этногыраапыйаҕа уонна былыргы олоҕу көрдөрөр айымньыларга, киэҥник туттуллаллар.[1]
Эргэрбит тыллар олох сайдыытын түмүгэр, саҥа көстүүлэр, өйдөбүллэр, дьиэ-уот маллара, таҥас-сап баар буолубутугар айыллыбыттар. Онтон кэм-кэрдиис түмүгэр туттуллууттан тахсыбыттар.[2]
Эргэ кинигэлэри хаһыстахха, эргэрбит тыллар бэйэлэрэ «олоро», туттулла сылдьыбыт кэмнэрин көрдөрөллөр. Саха тылыгар, холобур, симиир диэн былыр кымыһы кутан, ыҥыырга баанан илдьэ сылдьар сүөһү тириититтэн оҥоһуллар иһит билигин суох, онон аата даҕаны былыргы курдук күн аайы туттуллубат. Ити курдук өрдөтөөҕүгэ дылы туттуллубут кинээс, кулуба, ородобуой курдук тыллар билигин кэпсэтиигэ үгүстүк туттуллубаттар, литирэтиирэҕэ эрэ ордук көстөллөр.[3]
Саха тылыгар былыргыны бэлиэтиир тыллар араҥалара киэҥ. Холобур: сири иһит, ымыйа, хамнатар, бэһиэйэх, кытыйа, атыйах, сыма, аҕараан, барча, лыыба, мыаннарык, сыппа, оноолоох сон, кылдьыы (киэргэл), былаайах, сулуу, суорумньу, мэнэрик уо.д.а.
Эргэрбит тыллары ылбаҕайа суох сылабаарга киирэллэр. Үксүгэр эргэрбит тыллары маннык бөлөхтөргө наардыылар:
- Дьон тиитулун этиигэ: боярин, граф, князь, дворянин;
- Дьон дуоһунаһын этиигэ: приказчик, городовой, упрядник;
- Административнай ааттар: уезд, волость, околоток;
- Былыргы таҥастар ааттара: кафтан, камзол, жупан, кокошник уо.д.а.
- Харчы идинииссэтин ааттара: грош, алтын, полушка;
Ылбаҕай сылабаарга киирбэттэрин да иһин, сорох эргэрбит тыллар кэпсэтии тылыгар киириэхтэрин сөп. Ону тэҥэ эргэрбит тыллар өлгөмнүк уус-уран литэрэтиирэҕэ кэпсэнэр кэми кырдьыктаахтык, итэҕэтиилээхтик ойуулуурга туттуллаллар. Ол эрэн былыргыны бэлиэтиир тыллар ылбаҕай слабаарнай састаапка иккистээн төннүөхтэрин сөп. Оннук төннүү урукку олохтон туох эмэ саҥалыы эргилиннэҕинэ буолар. Кэнники сылларга уопсастыба өйө-санаата уларыйан, норуот төрүт култууратыгар, тылыгар тардыһыы саҥалыы күүһүнэн, урут умнууга баран испит сиэр – туом, үгэс, итэҕэл, мифология өйдөбүллэрэ иккистээн тиллэн эрэллэр. Онон сиэттэрэн билигин үгүс эргэрбит (сүнньүнэн былыргыны бэлиэтиир) тыллар литирэтиирнэй тылга туттуллуулара саҕаланна. Холобур, улуус, арчы, арчылаа курдук тыллары литирэтиирнэй тылга бигэтик төнүннэрии диэххэ сөп. Итинник үгүс сахалыы уус-уран оҥоһук, тэрил, таҥас-сап, ас-үөл аата саҥалыы эргиллэр. Христианскай итэҕэлгэ сыһыаннаах тыллар тарҕаныылара эмиэ кэҥээн иһэр.[4]
Лиэксикэ араҥаларын эргэриитэ дьонтон эмиэ улахан тутулуктаах. Уопсастыба тыл сайдыытын уонна үүнэр көлүөнэ өйө-санаата төрөөбүт тылынан олоҕурарын хааччыйбат буоллаҕына, төрүт тыл кэхтиигэ киирэр. Оннук кэмнэргэ лиэксикэ эргэриэ, сүтүө да суох өттүлэрэ умнууга, симэлийиигэ бараллар. Ол иһин тыл эргэриитин, кэхтии кэмигэр буолбакка, төрүт тыл иннин диэки сайдар, бэйэтин лиэксикэ тиһилин салгыы чочуйан тупсарынар кэмигэр ылан быһаарыллыахтаах. [5]
Былргыны бэлиэтиир тыллар үөскээһиннэрэ, тыл бэйэтин иһинээҕи төрүтүнэн буолбакка, олох уларыйыытынан төрүөттэнэр. Олоххо туох эрэ туттуллуута эмиэ уурайар. Кэлиҥҥи 60-с, 70-с сыл устатыгар саха урукку олоҕуттан умнуллубут, хаалан, сүтэн эрэр элбэх. Ол түмүгэр үгүс ахсааннаах тыллар туттуллуулара уурайан, былыргыны бэлиэтиир тыллар араҥаларыгар көстүлэр. Оннук араҥа киэҥ. Онтон быстах маннык бөлөхтөрү ыйыахха сөп:
- Дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах тыллар: биллэрик (киирэр ааны утары орон), үгэх (оһох кэннинэн үүт уурар сир), холорук (таҥара долбуура), сатанах (таҥас ыйыыр сарадахтардаах баҕана), кыраада (уот иннинэн титирик долбуур), хоро (уокка күөһү ыйыыр мас)
- Урукку иһит-хомуос аата: кытах (улахан, киэн мас иһит), көҕүөр (кымыс кутар тирии иһит), матаарчах (сүөгэй кутар туос иһит), саар ыаҕас (баак курдук туос иһит), түктүйэ (тугу эмэ уган хам тигэр кыра туос иһит), удьаа (мас хомуос), олгуй (олус улахан күөс);
- Киһи сүөһү миэстэлэрин ааттара: кыабака (киһи өрөҕөтүн кииниттэн аллараата, сүөһүгэ кэлин өттө), көҥүрэй (ис көҥдөйүн өттүк, таас уҥуоҕун ыкка ардынааҕыта), ыһыаччы (сүһүөх уҥуохтар холбоһууларын тутар кытаанах силгэ), бэстээҕэ, оҕолооҕо (сүөһү атаҕын иҥиирдэрин ааттара), маҥырыыра (ынах сүөһүгэ араарыллара);
- Уруурҕаһыы тыллара: бэргэн (улахан кийиит кыра кийииккэ), бадьа (кыра кийиит улахаҥҥа), күрэ балыс (күтүөккэ кэргэнин балта), ходоҕой (кэргэнниилэр ийэлэрэ уонна дьахтар аймахтара бэйэ бэйэлэригэр);
- Уопсастыбаннай олох тыллара: дьаһаах (күндү түүлээҕинэн түһүк), ородобуой (тыа сирин олохтоох салалтата), чаччыына (кыра кинээс, нэһилиэк баһылыгын солбуйааччы), куортук (кинээс солотун бэлиэтиир туспа кынчаал), дайыымпа (нолуок төлөбүрүгэр иэс), буор түҥэтик (ходуһаны үүнүүтүн көрбөккө үллэстии), кумалаан (нэһилиэк иитимньтигэр барбыт киһи), нэктэл кулут (кирдээх, мара үлэни толороооччу), энньэ (эргэ сүктэр кыыс дьонуттан илдьэ барар баайа), сулуу (кэргэн ылааччы кэргэнин дьонугар биэрэр баайа).[6]
Историзмнары саастарга араараллар: сүүсчэ сыллаахтар (смерд, боярин, братина), уонча сыллаахтар (нэпман, ликбез, продналог).[7]
Быһаарыылар
уларыт- ↑ Афанасьев П.С. Саха билиҥҥи тыла. Лексикология. – Дьокуускай: Саха государственнай ун-тын изд-та, 1996.
- ↑ Петрова Т.И. Краткий русско-якутский словарь = Нууччалыы-сахалыы тылдьыт: учебный словарь. – Якутск: Бичик, 2008.
- ↑ Интэриниэт ситимэ. Google. Нууччалыы бикипиэдьийэ.
- ↑ Горюнков С.В. Историзм: кризис понятия и пути его преодоления. Электронный журнал «Знание. Понимание. Учение» №4 Культурология, 2010.
- ↑ Кузнецова Т.Ф. Историзм и тезаурусный анализ культуры. Электронный журнал «Знание. Понимание. Учение» №9 Комплексные исследования, 2008.
- ↑ Петрова Т.И., Васильева А.А., Семенова С.С., Ушницкая А.И. Саха тыла. – Дьокуускай: ХИФУ Издательскай дьиэтэ, 2002.
- ↑ Антонов Н.К. Саха тылын лексиката. – Дьокуускай, 1984.
 |
Бу ыстатыйаны тупсарарга?:
|