Киһиттэн таһынан

Киһиттэн таһынан диэн киһи оҥорор быһыытын таһынан барар быһыылары оҥоруу ааттанар.

Киһи айылҕатын быһыытынан араас элбэх быһыылары оҥорор аналлаах. Ол оҥорор бары быһыыларыттан кыыл быһыыларыттан уратылара, олоххо туһаны аҕалааччылара киһи быһыыта диэн ааттаналлар. (1,124).

Киһи быһыыта сиэри, киһи хаһан да аһара, таһынан барбат кыйыатын үөскэтэр. Саха дьоно сиэри тутуспат, киһиттэн таһынан барар киһиттэн сэрэнэллэр, туораталлар, алдьархай киһинэн ааттыыллар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ дьону киһи быһыытын, сиэри тутуһарга ыҥырар. (2,76).

Киһи оҥорор быһыыларыттан уратыны, туораны оҥорууну, аһара барыыны сахалар киһиттэн таһынан барыы, сиэри тутуспат буолуу диэн этэллэр. Киһиттэн таһынан быһыыланар киһини сахалар сөбүлээбэттэр, алдьархай киһи диэн сэрэнэллэр.

Айыыны оҥоруу диэн киһи субу кэмҥэ билбэтин, оҥорботун оҥоруу буолар. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэринэн, таһынан барарынан киһиттэн таһынан барар быһыыга киирсэр. Киһиттэн таһынан барар быһыылар куһаҕан быһыылары элбэтэн кэбиһэллэр. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, таһынан барар.

Биир эмэ киһи оҥорор айыыта табыллан олоххо туһалаах буолан тахсарын бары билинэллэр, олохторугар туһаналлар. Онтон дьон бары саҥаны айыылары оҥорууга туруннахтарына олортон үксүлэрэ сыыһа-халты буолан тахсаллар, онно эбии урутаан түһэ сатыыллара киирэн тиэтэйэллэриттэн, ыксыылларыттан табыллыаҕы да буорту оҥорон куһаҕаҥҥа кубулуталлар. Дьон бары айыыны оҥоро сатыыллара олоххо кыаллыбат, куһаҕаны үксэтэн алдьатыыга тириэрдэр.

Дьону барыларын айыыны оҥорор “үчүгэй” диэн ыҥырыы олус улахан сыыһа, бары сыыһа-халты туттунуулары оҥороллоро элбээн алдьатыыга кубулуйарыгар тириэрдэр. (1,87). Билигин Россия дьоно оннук майгыланан быстах быһыыга, дэҥҥэ, оһолго түбэһэллэрэ биллэрдик элбээтэ.

Киһиттэн таһынан быһыылаах киһиттэн дьон сэрэнэллэр, үчүгэй да, куһаҕан да айыыны оҥорор, сыыһа-халты туттунар кыаҕа аһара элбэх. Айыыны оҥорор санаатыттан бииргэ аһыы олорон быһаҕынан анньан кэбиһиэн эбэтэр тугунан эмэнэн охсон өлөрүөн сөп.

Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тохтотор кэм кэллэ. Оҕолоругар үтүөнү баҕарар төрөппүттэр бу сымыйа үөрэҕи тохтотоллоро ирдэнэр. Бу сымыйа үөрэх төрөппүттэр баар-суох эрэллэрин, олохторун салҕааччыларын сыыһа-халты туттунууга, аһара барыыга, киһиттэн таһынан быһыыланыыга үтүрүйэр.

Саха дьоно көрсүө, сэмэй буолан үлэни-хамнаһы кыайан, киһиттэн таһынан барар быһыылары оҥорбокко эрэ олохторун киһи быһыылаахтык олороллор. (3,94).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.

2. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. – Дьокуускай:РИО ГУ РИМЦ, 2005. – 92 с.

3. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. – 112 с.