Киһи таҥара

Киһи таҥара диэн оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскэтинэр баҕа санаата ааттанар. Киһи буолар баҕа санааны киһи таҥара үөскэтэр.

Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит араас кыыл, көтөр таҥаралар дьон өйдөрө-санаалара ситэ сайда, үүнэ илигинэ, дьон тыа быыһыгар, ойуурга олорон эрэ улахан кыыллар, көтөрдөр курдук бултаан аһыыр эрдэхтэринэ, бу кыыллар, көтөрдөр курдук булду кыайа-хото тутарга баҕара саныылларыттан үөскээбиттэр. Ол былыргы хаалбыт таҥаралары билиҥҥи сайдыылаах дьоҥҥо аҕалан сыбыы сатааһын улахан сыыһа, хаалынньаҥ быһыы буолар.

Киһи өйө-санаата былыргы кыыл, көтөр өйүттэн-санаатыттан, туттар быһыытыттан сайдан улахан киһи буолуу, онтон үчүгэй киһи буолуу таһымыгар диэри сайдыбытын киһи таҥаралаах буолуу быһаарар.

Икки тыһыынча сыллардаахтан ыла сайдыбыт, үгүс дьон итэҕэйэр үчүгэй киһи, Христос таҥаралаах омуктар язычниктары, ол аата кыыл-сүөл таҥаралаах дьону аанньа ахтыбаттара халлаантан ылыы буолбатах. Кыыл-сүөл таҥаралаах буолуу өйү-санааны үөскэтэр баҕа санаа аҕыйаҕын, өй-санаа сайдыытын таһыма кыратын илэ биллэрэр көстүү буолар.

Киһи өйө-санаата сайдан иһиитин таһымнарын итэҕэли үөрэтээччилэр чуолкайдык билэллэрэ эрэйиллэр. Аныгы үөрэхтээх, сайдыылаах киһиэхэ «Суор курдук буолан собулҕаны тоҥсуйа сылдьар баҕа санаалан» диэн көнөтүк эттэххэ улаханнык хомойуон, өһүргэниэн да сөп.

Дьон өйө-санаата сайдан иһиэҕиттэн олус элбэх таҥаралардаах этилэр. Бу таҥаралар өй-санаа сайдыытын таһыма үрдээн истэҕин аайы уларыйан биэрэн иһэллэр. Олус былыргы кэмнэргэ киһи бултаан аһыыр эрдэҕинэ улахан булчут кыыллар, көтөрдөр курдук буолар баҕа санааны үөскэтинэр, таҥара оҥостор эбит буоллаҕына 2,5 тыһыынча сыллартан ыла киһи буолар, үчүгэй киһи буолар баҕа санааны үөскэтинэр киһи таҥаралаах буолбут.

Билигин сайдыылаах демократия олоҕор тиийбит дьоҥҥо, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар үөрэхтэрин билинэн, тутуһан, айылҕаны харыстыыр, сыыһаны-халтыны оҥорбот буолууга иитэр, үөрэтэр саҥа таҥара наада буолар кэмэ кэллэ. Бу таҥара үөрэҕинэн тугу барытын харыстыырга ыҥырар "Харыстас" таҥара буолуо этэ.

Киһи баҕа санаатын ситиһээри олох олорор. Киһи баҕа санаата үчүгэй киһи буолуу диэки тардыстаҕына, таластаҕына тугу барытын оҥороругар үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына киһи быһыылаах буолууну ситиһэр кыахтанар. Киһи быһыытын, майгына хайдаҕын быһаарарга ханнык быһыылары оҥороруттан көрөн быһаарыллара итинник чуолкайданар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн күүстээх, кыахтаах буолууга аттыгар баар, көрөр, батыһар, үтүктэр киһититтэн холобур ылынан үөрэнэр, кини курдук буолар баҕа санааны үөскэтинэр. Бу оҕо батыһар, үтүктэр дьоно оҕо төрөппүттэрэ, иитээччилэрэ, онтон салгыы учууталлара буолаллар, ол аата оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй киһини үтүктэн үөрэнэр, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор, киһи быһыылаах буола улаатар.

Таҥара диэн сахалыы таҥ, таҥар эбэтэр быһалыы ким эрэ таҥара, ол аата хомуйара, холбуура диэн элбэх өйдөр-санаалар холбоһууларын, мунньуллууларын быһаарыыттан үөскээбит. Өй-санаа мунньуллуута, холбоһуута, үгэс буолуута таҥара диэн ааттанар. Таҥара диэн төрүт сахалыы тыл. Таҥара үөрэҕэ диэн сахалар өй-санаа туһунан үөрэхтэрэ.

Таҥара диэн киһи үтүө баҕа санаалара холбоһууларыттан үөскүүр өй-санаа мунньуллуута, ол аата оннук үгэс үөскээһинэ буолар. Таҥара киһи курдук быһыылаах буолуута 2,5 тыһыынча сыллаахтан ыла саҕаламмыта уонна бастакы биллэр улахан таҥаранан маҥнайгы киһи курдук таҥара Будда буолар.

Хас биирдии төрөппүт оҕото улаата охсоругар, көмөлөһөрүгэр, улахан киһи буоларыгар, тугу барытын улахан киһи курдук оҥороругар, киһилии быһыыланарыгар олуһун баҕарар.

Оҕо барыта түргэнник улаата охсон улахан киһи оҥорор бары быһыыларын, үлэлэрин-хамнастарын оҥорор буолуон олус баҕарар, кэтэһэр. Оҕо улаата охсор баҕа санаатын күүһүттэн оннооҕор хас утуйан турдаҕын аайы төһөнү улааппытын мээрэйдэнэ сылдьара эмиэ биллэр.

«Улахан киһи буол» диэн төрөппүттэр баҕа санаалара уонна оҕо бэйэтэ улаата охсор баҕа санаалара холбоһоннор биир буолууларыттан улахан киһи буолуу өйө-санаата, таҥарата үөскээн сайдыбыт. Элбэх киһи баҕа санааларын түмсүүтэ улахан, киһи таҥараны үөскэппит.

Улахан киһи буолуу баҕа санаатыттан үөскээбит Будда таҥара кырдьык да олус улахан киһиэхэ кубулуйан таас хайа сирэйигэр эрэ чочуллан оҥорулларга тиийэ улааппыт.

Дьон өйдөрө-санаалара өссө сайдыытыттан, үөрэҕи-билиини баһылаан иһиилэриттэн киһи оҥорор быһыыларын барыларын икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыыларыттан, оҕолоро үчүгэй санаалара элбээн үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорор буола улааталларын ситиһэр сыалтан үчүгэй киһини таҥара оҥостубуттара. Киһи оҥорор бары быһыыларын үчүгэй киһи оҥорорун курдук үчүгэйдик, табатык оҥорорго баҕа санаа үөскээһинэ үчүгэй киһи таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит.

Оҕо улаатан истэҕинэ киһи оҥорор бары быһыыларын барыларын үчүгэйдик, тупсаҕайдык, ис киирбэхтик оҥорорго дьулуһуутуттан уонна төрөппүттэр оҕолоро куһаҕан быһыылары буолбакка, үчүгэй эрэ быһыылары оҥорор киһи буоларыгар баҕа санаалара холбоһууларыттан үчүгэй киһи буолуу өйө-санаата үөскээн сайдыбыт. Үчүгэй быһыылары оҥорор олус үчүгэй киһи Христос таҥара ити курдук үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕарар өй-санаа мунньустуутуттан, элбээһиниттэн, хас биирдии киһиэхэ баар буолуутуттан үөскээбит.

Сахалар олохторун үөрэҕэ этэринэн оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ иҥэрэн биэрбит баҕа санааларын олоҕун устата ситиһэ сатыыр. Оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр иитии-үөрэтии олус улахан суолталаах уонна оҕо инники олоҕор хайа омук тылынан саҥарарын, үчүгэй дуу, куһаҕан дуу быһыыланарын, дьоҥҥо хайдах сыһыаннаһарын төрүттүүр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык омук тылынан саҥарарын, хайдах өйдөөх-санаалаах, майгылаах буола улаатарын ийэтэ эбэтэр көрүүгэ-истиигэ быһаччы көмөлөһөр эбэтэ эрэ оҥорор кыахтаахтар. Кинилэр оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ хайа омук тылынан саҥарарыгар үөрэтэр кыахтара олус улахан. Барыта кинилэртэн, дьахталлартан омук тыла, сиэрэ-туома уонна өйө-санаата быһаччы тутулуктаахтар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ олус дириҥ силистээх, төрүттээх, өй-санаа үөскээһинин уонна сайдыытын быһаарыыта олус таба, кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан сайдар уонна улахан, үчүгэй киһи буолууга тириэрдэр, киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго ыҥырар.

Киһи диэн тыл таҥара аата буолар. Кыыллартан, көтөрдөртөн, сүөһүлэртэн туспа араарынар, өйбүт-санаабыт сайдан киһи буолбуппутун билинэр тыл буолар. Сахалар таҥарабыт – Киһи таҥара.

Манна киһи диэн тылы быһаарыы улахан оруолу ылар. Оҕобутугар “Киһи буол”, “Улахан киһи буол”, “Хаһан бу улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын” диэн этиилэрбит оҕону киһи буолууга, киһилии быһыыланарга иитэллэр уонна үөрэтэллэр.

Саха дьоно сиэри кэспэккэ, аһара барбакка, көрсүөтүк, сэмэйдик, үлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан, элбэх оҕолонон-урууланан киһи быһыылаахтык биирдэ бэриллэр олохторун олоруохтарын баҕараллар. Киһи буолуу, киһилии быһыыланыы олох сыала, баҕа санаа буолар.

Сахалар былыр былыргыттан өй-санаа уратыларын арааран билэннэр киһи диэн ханнык баҕарар кыыллартан олус үрдүктүк турарын, өйө-санаата элбэҕин, сайдыыны ылынар уратытын, киһилии майгылааҕын билинэн бэйэлэрин, ол аата дьону эрэ туспа арааран «Ким», «Бу кимий?»,- диэн ааттаан ыҥыраллар, «Кини» диэн ытыктабыллаахтык ааттыыллар. Кини диэн киһини эрэ ааттыыры, ыҥырары саха дьоно бары тутустахтарына өй-санаа оннугар түһэрэ ситиһиллэр.

Киһиттэн атын бары кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр, мастар, туттар тэриллэр бука бары сахалыы «Бу», «Ол», «Туох»,- диэн этиллэллэр, «Бу тугуй?» - диэн ыҥырыллаллар. Балар өйдөрө-санаалара киһиэхэ тиийбэтинэн, кыайан сайдыбатынан уратылаахтарын сахалар былыр-былыргыттан билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Таҥара итэҕэлин ылынан, киһи буоларбытын билинэн атыттары туспатык ааттыырбытын олоххо киллэрии ирдэнэр.

Киһилии өйү-санааны киһи салгын кута үөскэтэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ Кут-сүр үөрэҕиттэн сайдан, тупсан тахсыбытын үөрэҕи баһылааһын салгын куту үөскэтэн киһи буолууга тириэрдэрэ биллэрэр.

Саха тылын бу биллэр, былыргыттан баар уратытын туһаныы эрэйиллэр. Маннык Сир үрдүгэр баар атыттартан барыларыттан туспа арааран киһи диэн ааттааһын атын кыыллардааҕар, көтөрдөрдөөҕөр өйүнэн-санаатынан олус үрдүктүк турарын, итилэри кытта хаһан да тэҥнэспэтин сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын бэлиэтиир көстүү буолар.

Кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр киһиэхэ ханан даҕаны тэҥнэспэттэр, майгылара туспа уратылаахтарынан, киһиэхэ тиийбэттэринэн ааҕыллалларын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастыыр. Кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара киһиэхэ хаһан да тиийэр кыаҕа суох, биир сүһүөҕүнэн аллараа сылдьар. Итилэргэ салгын кут хаһан да кыайан сайдыбат. Киһи үрдүктүк сыаналанара өйдөөх-санаалаах буолан, салгын кута сайдарыттан, саҥаны, урут суоҕу айарыттан барыларыттан үрдүктүк, туспатык турарынан быһаарыллар.

Сахалар киһи таҥаралаах буолбуттара саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕиттэн ыла сайдыбыт. Киһи диэн тыл өй-санаа өссө сайдан кыыллар-сүөһүлэр өйдөрүттэн-санааларыттан арахсыбытын, өрө тахсыбытын биллэрэн биһиги тылбытыгар киирэн иҥмит. Киһи өйө-санаата кыыллартан уратытын биллэрэр.

Таҥара үөрэҕэ кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан саҕаланан киһи өйүн-санаатын сайдыытын табатык быһаарар. Билигин сайдыылаах олоххо төрдүттэн демократичнай тутулуктаах, “Туох барыта икки өрүттээх” тутулуктааҕын халбаҥнаабакка тутуһар, тугу барытын оҥороругар икки өрүтү иккиэннэрин тэҥник сыаналыыр, оҕо өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарар сахалар таҥараларын үөрэҕэ билигин демократия суолун тутуһар сайдыылаах дойдуларга улаханнык туһалыыр.

Былыргы хараҥа кэмҥэ таҥара үөрэҕэр күүстэринэн эбэтэр араас манньаны мэҥиэлээн киллэрэ сатыыр эбит буоллахтарына билигин дьон өйө-санаата сайдан, үөрэх, билии эбиллибит кэмигэр төрөппүттэр оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр үтүөнү баҕарар, киһи быһыылаах буола улааталларыгар баҕа санаалара эрэ таҥара үөрэҕэ тарҕаныытыгар уонна кытаанахтык тутуһуллар буолуутугар тириэрдэр. Төрөппүттэр оҕолорун туһугар, кинилэр өйдөрө-санаалара туруктаах, киһи быһыылаах буоларын иһин сахалар таҥараларын үөрэҕин бэйэлэрэ тутуһан уонна оҕолорун кытаанахтык тутуһарга үөрэттэхтэринэ эрэ бу аймахтар салгыы сайдар кыахтаналлар.

Хас биирдии ыаллар, аймахтар сайдан, элбээн иһиилэриттэн омук сайдан, ахсаана эбиллэн иһэр кыахтанар. Оҕо өйө-санаата туруктаах буолуутун сахалар таҥараларын үөрэҕэ төрүттүүр. (1,65).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.