Киһи быһыылаах киһи

Киһи быһыылаах киһи диэн оҥорор быһыылара киһи быһыытын, сиэри таһынан барбатаҕына ааттанар.

Оҕо улаатан иһэн баар-суох баҕа санаатынан «Улахан киһи» буола охсуу, улаатыы буолар. Бу баҕа санаатын дьайыытыгар төрөппүттэрэ үчүгэй быһыылары оҥорор үчүгэй киһи буол диэн үөрэхтэрэ эбилиннэҕинэ киһи быһыылаах, үчүгэй киһи буола улаатар кыахтанар.

Оҕону киһи быһыытыгар үөрэтии сүрүн төрүтүнэн «Туох барыта икки өрүттээҕин»; үчүгэйин уонна куһаҕанын арааран биллэрии, хайа да диэки аһара барыы олоххо уустуктары үөскэтэрин быһааран иҥэрии буолар.

Саха дьонун оҕолорун үөрэтэр үчүгэй киһилэринэн былыр-былыргыттан хайа эрэ төрөппүт эбэтэр чугас аймах киһи буолар. Төрөппүтү үтүктүү, кини курдук буола сатааһын, кинилэри таҥара оҥостуу саха оҕолоругар тарҕаммыт. Ийэ, аҕа таҥара үөскээһинэ онтон тутулуктаах. Төрөппүт оруола үрдээн биэриитэ ити өйдөбүл өссө улаатан, чиҥээн биэриитигэр тириэрдэн иһиэн сөп. Күүстээх куттаах-сүрдээх киһи өйүн-санаатын, үөрэҕин үрүҥ айыы, таҥара оҥостон кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ-үөрэтэргэ эмиэ туһаналлар.

Сахаларга үчүгэй киһи хайдах буолуохтааҕа эмиэ биллэр. Үчүгэй киһи куһаҕан быһыылары, хара айыыны оҥоруо суохтаах, куруук үчүгэй быһыылары оҥорор үчүгэй, үтүө санаалардаах, дьоҥҥо үчүгэйи баҕарар буолуохтаах. Үчүгэй санааны үгэс оҥостон иҥэринии таҥараны үөскэтэр. Ол аата үгэс буолбут өй-санаа таҥара диэн буолар.

Дьон бары үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруохтарын баҕараллар. Уһун үйэлэрин тухары үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥороннор үчүгэй быһыылар олус, киһи ааҕан сиппэтинэн элбэхтэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо арааран билэрэ быдан ордугун, оччоҕо билии дириҥ буоларын быһааран киһи олоҕун устата өйүн-санаатын харыстаан тоҕус айыыны оҥоруо суохтаах диэн этэр.

Ол айыылар манныктар:

1. Албыннаама.
2. Оттомо суох буолума, киһиргээмэ.
3. Ымсыырыма, ордук санаама.
4. Kуһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама.
5. Уорума.
6. Өһүөннээмэ.
7. Иирсээни тардыма.
8. Өлөрүмэ.
9. Алдьатыма.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн бу аҕыйах ахсааннаах куһаҕан, хара айыылары оҥорбот буоларга үөрэннэҕинэ ийэ кута оннук иитиллэн үйэтин тухары бу быһыылары оҥороро аҕыйах, бэйэтин туттунар күүһэ элбэх буола улаатар.

Киһи буолан баран кыра эмэ мөлтөх өрүттэрдээх буолууну дьон бырастыы гыналлар. Арай бу мөлтөх өрүттэр киһи быһыытын, сиэрин аһара барбат буолаллара ирдэниллэр. Кыратык сыыһа-халты туттуу «Киһи буолан баран»,- диэн быһаарар этиилээх буолар. Хаһан да, кыратык да сыыһаны-халтыны, кыра айыыны оҥорбот тыыннаах киһи диэн суох. Киһи буоллахха, кыра, улахан суолтата суох, сиэри кэспэт, киһи быһыытыттан таһынан барбатах кыра алҕастары, саҥаны арыйыылары, айыыны оҥоруу киһиэхэ көҥүллэнэр. Киһи өйдөөх-мэйиилээх буоларынан айыыны оҥорбот буолара эмиэ табыллыбат.

Дьон саҥаны арыйаннар олоххо киллэрэн иһэллэр. Киһи айыыны оҥороро эмиэ көҥүллэнэр. Ол эрээри ол айыы сиэри таһынан барбатаҕына эрэ олоххо туһаны аҕалар, сиэри таһынан бардаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар. Сиэри аһара барбат, сиэри иһинэн айыы аата айыы-сиэр диэн буолар.

Айыы диэн киһи билбэт буолан оҥорбот быһыыта ааттанар. Айыыны оҥорбот дьон элбэхтэр. Кинилэр бары киһилии быһыылаах дьон диэн буолаллар. Дьоҥҥо туһалаах айыыны оҥорор, саҥаны арыйар киһи диэн отой аҕыйах, биир эмэ буолар, онтон киһи быһыылаах дьон олус элбэхтэр, ол иһин дьон үксүлэрэ киһилии быһыылаах буолууга дьулуһаллар.

Сахалар олохторун, таҥараларын үөрэҕэр элбэхтик туттуллар «Киһи быһыыта» диэн өйдөбүл, аналлаах кыйыа, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да өттүлэригэр киһи уһун олоҕун устата туораабатын, ол аата аһара барбатын хааччыйар аналлаах. Киһи олоҕун устата киһи быһыытын кэспэккэ, айыыны оҥорбокко олоҕун олордоҕуна, киһи быһыылаахтык, олоҕун сиэрдээхтик олордо диэн этэллэр. Үчүгэй киһи буолууга дьулуһар, киһи быһыылаах дьон итэҕэллэрэ таҥара итэҕэлэ диэн ааттанар.

«Киһиттэн таһынан» диэн этии киһи быһыытыттан ураты, сөп түбэспэт быһыылары оҥоруу ааттанар. Киһиттэн таһынан быһыылар үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттэр. Холобур, концерт кэмигэр айдаарар эбэтэр бырааһынньыкка итирэр киһини дьон сөбүлэээбэттэр, туората көрөллөр.

Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона буолар. «Сиэри кэһимэ», «Сиэри таһынан барыма» дииллэр. Киһилии быһыыны аһара барыма диэн буолар. Киһи олоҕо сиэри тутуһан, сиэри иһинэн буолуохтаах. Айыыны оҥорор киһи дьон билбэт быһыыларын оҥорор буолан сиэри кэһэр.

Билигин өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ сайдан иһэллэр. Киһи оҥорор бары быһыылара кини өйүттэн-санаатыттан, мэйиититтэн, куттарыттан тутулуктаахтара быһаарыллан иһэр. Киһи биир мэйиитинэн толкуйдаан куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи оҥорон кэбиһэрэ ханна да ырытыллыбат чуолкай буолара быһаарыллар, ол иһин өй-санаа үөрэҕин буккуйуу таһаарыллыа суохтаах.

Кут-сүр үөрэҕэ билинэринэн киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсаллар. Киһи оҥорор бары дьыалалара барылара үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэн буолаллар. Үчүгэйи оҥоруу — үрүҥ айыыны оҥоруу буолар, онтон куһаҕаны оҥоруу — хара айыыны оҥоруу диэн сахалыы ааттанар.

Хара айыыны оҥоро охсон киһи быһыытын сүтэрбэт туһугар оҕо кыра эрдэҕиттэн үтүө үгэстэргэ үөрэнэн ийэ кута иитиллэрэ ирдэнэр. Тулуура суох киһи олоҕор олус куһаҕан, сиэргэ-баппат сыыһалары оҥоро охсон кэбиһэрэ ыраахтан буолбатах. Киһиэхэ олус күүстээх тулуур, өһөс, күүстээх санаа наада. Киһи олоҕун устата дьарыктанан күүстээх санаалаах буолууну ситиһиэхтээх. Күүстээх санаа тулуурдаах, өһөс буолууттан үөскүүр. Тымныыны-итиини, араас ыарахаттары, айылҕа хааны сиир үөннэрин тулуйар буола үөрэнииттэн киһиэхэ күүстээх санаа үөскээн олохсуйар. Онтон чэпчэки олоҕу тутуһуу, барыта бэлэмҥэ үөрэнии олох чэпчэкитин курдук санаалары үөскэтэн эдэр киһини сыыһа туттунууларга үтүрүйүөн сөп.

Киһи быһыытын өйүн-санаатын тутуһан олох олоруу киһи олоҕун сүрүн сыала. Киһи олоҕун устатын тухары киһи быһыытын суолуттан сыыһа-халты туттан туораабакка, киһи быһыылаахтык сылдьыыта кини сүрүн кыайыыта, өйө-санаата туруктаах буолуутун көрдөрөр бэлиэтэ буолар. (1,76).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.