Сиэри таһынан барыма

Сиэри таһынан барыма диэн этии киһи быһыытын тутус диэн көрдөбүлү үөскэтэр.

Тыл төһөнөн аҕыйах дорҕоонноох даҕаны эрдэ, ол аата өссө былыргы кэмҥэ үөскээбит тыл буолар диэн тыл үөрэхтээхтэрэ дакаастаабыттара ыраатта. Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Сиэр туһунан суруйууну “Үрүҥ айыы буолуу” диэн үлэттэн булуллар. (1,35).

Сахалар олоххо сыһыаннаах үчүгэй үгэстэр мунньуллууларын, ол үгэстэри кэспэт, уларыппат буолууну сиэр диэн ааттыыллар. Сиэр диэн дьүһүн эмиэ баар. Сиэр диэн дьүһүн үрүҥ уонна хара дьүһүннэр холбуу буккуһууларыттан үөскээбит дьүһүн буолар. Бу дьүһүн үрүҥ уонна хара икки ардыларынан дьүһүн буолар уонна киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба тутуһууга, үһүс өрүтү арааран билиигэ аналланан, сиэр диэн киһилии киһи аһара барбат, кэспэт кыйыатын, киһи быһыытын үөскэппит.

Саха дьоно бары сиэри тутуһаллар, таһынан барыыны үчүгэй диэбэттэр. Айыыны оҥоруу сиэри, киһи быһыытын таһынан барар, дьон билбэт буолан оҥорбот быһыыларыгар киирсэринэн сахалар олус сэрэхтээх быһыы буоларын билэннэр оҕолорун "Айыыны оҥорума", "Айыы диэмэ" диэн этэн үөрэтэллэр.

Сиэр диэн тыл киһи быһыытын быһаарыыга туттулуннаҕына үчүгэй, үрүҥ уонна куһаҕан, хара икки ардыларынан, ортолорунан барар быһаарыыны ылыныы олоххо таба буоларын биллэрэн сахаларга өй-санаа тутулугун, сокуонун үөскэппит. “Сиэри таһынан барыма” диэн сэрэтии туолбатаҕына иэстэбил үөскүүрүн биллэрэр.

Сахалар сылгы дьүһүнүн быһаарыыга сиэр диэни элбэхтик тутталлар. Сиэр диэн сахалыы тылтан сиэрэй диэн нууччалыы тыл үөскээбит. Биир сүһүөхтээх сиэр диэн тылга нууччалар «й» диэн дьүһүнү быһаарар сыһыарыылара хос эбиллэн икки сүһүөхтэнэн сиэрэй диэн тыл үөскээбит. Нууччалыы «серый» диэн тыл эмиэ сахалыытын, сиэр диэн курдук өйдөбүллээх, сылгы дьүһүнүн уонна атын дьүһүннэри быһаарыыга туттуллар эрээри, киһи быһыытыгар кыратык сыһыаннаһар.

Нууччалар сахалар кэннилэриттэн уонна сахалары салгыы үөскээбит омуктар буолалларын, бу сиэр диэн тыл өйдөбүллэрэ уонна суолталара биирэ быһаарар. Нууччалар сахалартан үөскээбиттэрин билигин умнан, төттөрү баран, өй-санаа, таҥара үөрэҕэр сахалары үөрэтэ сатыы сылдьаллара кыайан таба өйдөммөт. Ол аата сахалар таҥараларын үөрэҕиттэн бары таҥара үөрэхтэрэ үөскээбиттэр.

Сахалыы сиэр диэн тыл киһи оҥорор быһыытын быһаарарга туттуллуута өссө киэҥ уонна дириҥ өйдөбүллээх. Үрүҥ уонна хара диэн тыллар дьон оҥорор быһыылара хайдаҕын; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын быһаарар дириҥ суолталаахтар. Үрүҥ уонна хара холбуу буккуһуулара үчүгэй уонна куһаҕан бииргэ сылдьалларын быһаарар уонна сиэр диэн ааттанар.

Сахалар олохторугар сиэр диэн тылы элбэхтик тутталлар. Бу тыл киһи тугу оҥорорун, майгынын, быһыытын уонна өйүн-санаатын барытын быһаарар. Сиэр киһи хаһан да аһара барбат кыйыата буоларынан киһи быһыытын олохтуур. Сиэри аһара барбат, сиэри кэспэт киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар. Киһи быһыылаах киһи сиэри тутуһар, сахалыы өйү-санааны харыстыыр.

Кэнники нуучча тылыгар үтүрүттэрэн уонна сахалыы олох үөрэҕин умнуу түмүгэр бу тыл аанньа туттуллубат буолла. Ол да буоллар саха дьонун олохторо урукку кэмнэргэ үөскээбит өйдөбүллэри, үгэстэри тутуһуунан, сиэр быһыытынан баран иһэр. Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона. «Cиэрдээх быһаарыы»,- диэн этии олус сөп түбэһэр, таба быһаарыы буолбутун биллэрэр.

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта сиэр диэн тылы маннык быһаарар. Сиэр - дьон туохха эмэ тутуһар майгылара эбэтэр үгэс оҥостубут үөрүйэхтэрэ. (2,404). Сиэри тутуспат буолуу: «Сиэрэ суох, сиэри таһынан, сиэргэ баппат»,- диэн этиилэринэн быһаарыллар уонна саха киһитэ хаһан да оҥорбот быһыыта буолар.

Сиэр диэн үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах үгэстэр хомуллубуттара, мунньуллубуттара ааттанар. Былыргы сурук-бичик суох кэмигэр саха дьоно сиэри тутуһан, ол аата олоххо туһалаах үгэстэри тутуһан олохторун олороллоро. Олоххо туһалаах үгэстэр үөскээһиннэрэ, уһун кэмҥэ дьайыылара, дьон бу үгэстэри тутуһар буолуулара сиэри үөскэтэр. Үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит, үөрэммит, олору тутуһар киһи сиэрдээх киһи диэн буолар.

Сиэр диэн тыл үчүгэй эрэ өйдөбүллээх. Сиэр киһи тугу оҥорорун, бэйэтин быһыытын, майгынын кээмэйдиир буолан киһи буолууну, киһи быһыылаах буолууну бэлиэтиир. Сиэр – өйү-санааны ханна да аһара ыыппат, халбаҥнаппат сокуон, аналлаах кыйыа буолар. Бу сокуону хаһан да аһара барыллыа суохтаах. Сиэри таһынан барыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт.

Саҥаны айыы, айыыны оҥоруу сиэри таһынан барар, дьон билбэт, оҥорбот быһыылара буоларынан сиэргэ сөп түбэспэт. Хайа да айыы; үчүгэйи даҕаны, куһаҕаны даҕаны оҥоруу сиэри таһынан барыа суохтаахтар. Айыыны оҥорор киһи сиэри тутуспат, таһынан барар киһи буолар. Бу быһаарыы “айыы үөрэҕин” улахан сыыһатын, саха дьонун олохторун үөрэҕэр сөп түбэспэтин биллэрэр.

Ханнык баҕарар саҥаны айыы сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри иһинэн буолуохтаахтара айыы-сиэр диэн холбуу этиинэн быһаарыллар. Бары саҥаны айыылар урукку олох уопутугар тирэҕирэр, ону сайыннарар буоллахтарына олоххо туһалаах буолаллар.

Киһи майгына олус элбэх араастаах. Хас киһи барыта өйүттэн-санаатыттан, этиттэн-сииниттэн тутулуктанар араас майгылаах. Майгы үөрэҕи, билиини ылыныыттан ордук улахан тутулуктааҕыттан, уларыйарыттан салгын куту үөскэтэр.

Сиэр өй-санаа хааччаҕа буоларынан майгы сиэри таһынан барбата ирдэнэр. Сиэрдээх майгы диэн киһи майгына сиэри таһынан барбатах, киһилии майгы буоллаҕына этиллэр. Сиэри тутуһар майгы, үчүгэй майгы, киһилии майгы, сиэр-майгы диэн аатырар. Майгы эмиэ сиэргэ бас бэринэр, сиэр иһинэн буоллаҕына эрэ табыллар.

Өй-санаа, салгын кут үлэтэ, тугу толкуйдаан таһаарара барыта сахалыы ай диэн өй-санаа үлэтин быһаарар бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйдээх эбэтэр куһаҕаннаах тылынан бэриллэр. “Ай” диэн саныыр санаабыт баспыт иһигэр сырыттаҕына үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана ханнык да хамсааһыннары оҥорботуттан кыайан биллибэт, араарыллыбат. Онтон бу санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, айыы диэн буолар, «ыы» диэн ытааһын сыһыарыылаах куһаҕан дорҕооннордоох тылынан этиллэр. Айыы диэн тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕоонноноро айыы уратытын, сэрэхтээҕин, куһаҕана элбэҕин биллэрэн ураты өйдөбүлү биэрэр.

Киһи өйүттэн-санаатыттан чочуллан оҥоруллан, быһаарыллан тахсар буолан айыы эмиэ элбэх араастардаах. Улахан, кыра, үрүҥ, хара, үчүгэй, куһаҕан айыылар диэн биллэллэр. Бу айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ эрэ табыллар, киһи быһыытын таһынан барбат буолар. Сиэри таһынан барбат айыы сиэрдээх айыы эбэтэр айыы-сиэр диэн буолар. Айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ, сиэргэ сөп түбэстэҕинэ эрэ үчүгэй, үрүҥ өйдөбүллэнэр, дьоҥҥо туһаны аҕалар. Айыы-сиэр диэн этии үчүгэйгэ эрэ туттуллар.

Айыы диэн киһи билбэт буолан оҥорбот быһыытыгар киирсэр. Айыыны оҥорор киһи сиэри тутуспат, сиэри таһынан барар киһи буоларын арааран билэн олоххо айыыны оҥорортон, сиэри таһынан барартан туттунуохпут этэ. Олоххо саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии сиэри кэһиинэн ситиһиллэр. Сиэр кэһиллэн кыра-кыралаан уларыйара олоххо хамсааһыны үөскэппэт. Сиэри тутуспат киһи киһи буолбатах. Айыы киһитэ диэн этии сиэри тутуспат киһини быһаарарынан алгыска эбэтэр тыыннаах киһиэхэ анаан туттуллуо суохтаах, өйү-санааны халыйыыга, көтөн хаалыытыгар тириэрдиэн сөп.

Киһи оҥорор араас элбэх быһыылара барылара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри таһынан барбатахтарына эрэ киһилии быһыы, сиэрдээх быһыы буолаллар. Араас быстах, буолар-буолбат саҥаны айыылары була-тала сатаан оҥоро сатааһын, онно-манна солумсаҕырыы, сыыһа-халты буолан хаалара үксүнэн, куһаҕан быһыыны элбэтэринэн, сиэргэ сөп түбэспэт куһаҕан майгы буолар. Оҕо улаатан иһэн сиэри тутуһа үөрэнэрэ, таһынан барбата хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Сиэри тутуһар киһи куһаҕан айыыны оҥорботуттан киһилии быһыылаах диэн өйдөбүл үөскээбит.

Оҕону “Айыыны оҥорума” диэн иитии, үөрэтии сиэри таһынан барыма диэн бэрт көнө өйдөбүллээх. Айыыны оҥорбот киһи сиэри тутуһар, таһынан барбат, көрсүө, сэмэй, киһилии киһи буолар.

Олох биир сиргэ турбатыттан, хаамыытыттан, сайдыытыттан саҥаны арыйыылар киирэн иһиилэриттэн олох сиэрэ эмиэ уларыйан биэрэн истэҕинэ табыллар. Сиэр-майгы эмиэ кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэрэн иһэрин саха дьоно былыргыттан билэр буоланнар сиэр ханнык даҕаны биллэр хааччаҕа суох, элбэхтэр быһаарыыларынан уларыйан биэрэн иһэр кыахтаах. Кэмиттэн кэмигэр бары бүттүүн быыбардар көмөлөрүнэн олоххо уларыйыылары киллэрэр аныгы демократия көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэһэр.

Сиэр сыыйа-баайа уларыйан иһэрин быһаарарга маннык көстүүнү ылыахпытын сөп. Биир үйэ анараа өттүнээҕи кэмҥэ дьахталлар моонньулара уонна илиилэрэ эрэ таҥастарыттан быгар эбит буоллахтарына, билигин эмиийдэрэ көстө сылдьара улахан сиэри кэһиинэн ааҕыллыбат буолла.

Олох уларыйан иһиитин кытта тэҥҥэ сиэр эмиэ уларыйан биэрэн иһэр. Манна сөптөөх уларыйыылары дьон бэйэлэрэ өйдөрүн-санааларын күүһүнэн киллэрэн биэрэн иһиэхтэрин сөп. Дьон бары билинэр буолуулара, үйэлээх үгэстэри үөскэтиниилэрэ сиэри уларытар. Элбэхтэр ылыммыт быһаарыныыларын батыһан сиэр уларыйан биэрэн иһэр кыахтаах.

Саха дьоно уһун үйэлэр тухары демократия сокуоннарын тутуһан олохторун олорон кэлбиттэрин, сиэр диэн олохторун сокуона элбэхтэр быһаарыыларынан уларыйан, тупсан биэрэрэ быһаарар. Сахалар үөрэхтэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этииттэн тутулуктааҕыттан атын таҥара, өй-санаа үөрэхтэриттэн ордук таба, сайдан уларыйан биэрэр кыахтааҕыттан уһун үйэлээх.(3,144).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

2. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.