Кузьмин Макар Иванович

Кузьмин Макар Иванович — Макар Хара (26.04.1915, Уолба нэһилиэгэ, Байаҕантай улууһа, Саха уобалаһа — 26.08.1981) — бэйиэт, тылбаасчыт, Аҕа Дойду Улуу сэриитин саҕана лейтенант, зенитнай рота хамандыырын солбуйааччыта, Кыһыл Сулус уордьан кавалера.

Макар Хара
Төрөөбүт аата:	Кузьмин Макар Иванович
Төрөөбүт күнэ:	26 муус устар 1915({{padleft:1915|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:26|2|0}})
Төрөөбүт сирэ:	Уолба нэһилиэгэ, Байаҕантай улууһа, Саха уобалаһа
Өлбүт күнэ:	26 атырдьах ыйын 1981({{padleft:1981|4|0}}-{{padleft:8|2|0}}-{{padleft:26|2|0}}) (66 сааһыгар)
Дойдута:	Россия империята Россия империята → ССРС ССРС
Дьарыга:	поэт, тылбаасчыт
Жанр:	хоһоон
Бастакы кинигэтэ:	Сүүрээн (1936)
Наҕараадалара:

Олоҕун олуктара

• 1915 сыл муус устар 26 күнүгэр Байаҕантай улууһун Уолба нэһилиэгэр төрөөбүт.
• Дьокуускайга тыа хаһаайыстыба техникумугар уонна Москуба куоракка суруналыыстыка коммунистическай үнүбүрсүөтүгэр үөрэммит.
• 1932 сыллаахха Бастакы Өрөспүүбүлүкэ рабселькордар мунньахтарыгар кыттар, ол кэнниттэн суруналыыстыка үлэтигэр барбыт.
• Уонтан тахса сыл «Кыым» хаһыат тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит.
• 1938—1939 сыллардаахха Саха Сирин суруйааччыларын Сойууһугар сэкрэтээрдээбитэ. «Хотугу сулус» сурунаалга үлэлээбит.
• 1941 сыллаахха Москубаҕа Тыа хаһаайыстыба быыстапкатын кыттыылааҕа.
• 1981 сыл атырдьах ыйын 26 күнүгэр ыалдьан өлбүт.

Айар үлэтэ

Хоһоонноро 1933 сылтан бэчээттэммиттэр. 1936 с. «Сүүрээн» диэн кинигэтэ тахсыбыт.

В. Маяковскай, А. Твардовскай, Самед Вургун, С. Михалков, Мирзо Турсунзаде, Г. Тукай уо. д. а. ааптардары сахалыы тылбаастаабыт.

Сэрииттэн кэлээт айар үлэҕэ үлэлээбитинэн барбыт. «Биһиги — Россия дьонобут» (1964), «Балыксыт отуутугар» (1968), «Күнү көрсө» (1973), «Сааскылыы сайаҕас ырыалаах» (1979), өлбүтүн кэннэ 1986 с. «Мин саастыы көлүөнэм» диэн хоһооннорун хомуурунньуктара бэчээттэммиттэр.

Ырыа буолбут хоһоонноро

• Айхаллан бухатыыр норуот (Х. Максимов мелодията)
• Арҕаа ааһа турдулар (Н. Бойлохов мелодията, Р. Борисов тупсаран оҥоруута)
• Доҕорбор (М. Жирков мелодията)
• Дьикти чуумпу түспүт дии (Х. Максимов, Е. Барашков мелодиялара)
• Ийэ ырыата (Лука Турнин мелодията)
• Кремль сулустара (И. Слепцов мелодията)
• Кыталык (З. Винокуров мелодията)
• Кырдьык да кыталык курдуктар (Х. Максимов мелодията)
• Сардаҥалаах аартыгынан (А. Егорова мелодията)
• Сахалар фроҥҥа бараллар (И. Филиппов мелодията)
• Тааттабар (А. Свешников мелодията)
• Таатта уҥуор (Г. Неустроев мелодията)
• Тапталлаах куоратым (Г. Григорян музыката)
• Тапталлаах куоратым, Дьокуускай (Г. Григорян музыката)
• Туойуоҕуҥ үлэ киһитин (Д. Данилов мелодията)
• Туохтааҕар да таптыыбын (Х. Максимов мелодията)
• Үөрүү-көтүү үрдээн истин (Г. Никифоров мелодията)
• Хотойдоргун ини хоһуйар (норуот ырыата)
• Чуумпуга (З. Винокуров мелодията)
• Чүүйэ (М. Данилова мелодията)
• Ыллыыбыт Ленин туһунан (Т. Семенов мелодията)
• Ырыаҕа — норуоппут дууһата (К. Колодезников мелодията)
• Ыһыах (А. Варламова мелодията)
• Эдэр алмаасчыттар ырыалара (Х. Максимов музыката)
• Юбилей ырыата (З. Винокуров мелодията)

Сэрии кэмигэр

Сэрии саҕаламмытыгар Макар Кузьмин Кыһыл Аармыйаҕа политүлэһитинэн 1943 сыл атырдьах ыйыгар дылы 258-с зенитно-артиллерийскай дивизияҕа сулууспалаабыт. Взвод командирынан, рота командирын солбуйааччытынан сылдьыбыт, Белоруссияны, Прибалтиканы уонна Польшаны босхолооһуҥҥа кыттыбыт. Ыараханнык бааһыран, контузия ылбыта. Хас да бойобуой наҕараадалардаах. Фроҥҥа Макар Хара саанан-саадаҕынан өстөөхтөрү сууһарарын таһынан өссө уус-уран тыл күүһүнэн эмиэ охсуспут. Сынньалаҥ кэмигэр хоһоон хоһуйан «Кыым »хаһыакка ыытара, саха дьонун фроҥҥа көрүстэҕинэ суруктарын тэрийэн эмиэ хаһыакка ыытар эбит. Ол курдук «Саргылаана» хоһооннорун хомуурунньуга 1943 сыллаахха тахсыбыт. «Тиийдилэр эн ырыаҥ тыллара» диэн Күннүк Уурастыырапка анаабыт хоһоонун 1944 с. ыам ыйын 30 күнүгэр ыыппыт. 1945 сыллаахха ахсынньыга демобилизацияламмыт.. Поэт сэрии, буорах сыттаах хоһоонноро «Кыым» хаһыакка тиһигин быспакка кэриэтэ бэчээттэнэллэрэ уонна оччотооҕуга тута кэриэтэ ырыа буолан радионан толоруллан, киэҥ Саха Сирин тилийэ көтөллөрө.

Наҕараадалара

• Кыһыл Сулус уордьана
• Мэтээллэр

Аатын үйэтитии

• Аата Өрөспүүбүлүкэ Бэчээтин дьиэтин Мемориальнай доскатыгар суруллубут.

Дьиэ кэргэнэ, аймахтара

• Егорова Анна Ивановна — кэргэнэ, РСФСР уонна Саха АССР норуодунай артыыһа, саха бастакы опернай режиссера.
• Кузьмина Земфира Макаровна — кыыһа, Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх бырааһа, ССРС доруобуйатын харыстабылын туйгуна.

Библиография

• Сүүрээн: Хоһооннор. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1936. — 50 с.; Дь.: Кинигэ кыһата, 1937. — 72 с.
• Саргылаана: Ырыа-хоһоон. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1943. — 50 с.
• Хоһооннор. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1948. — 48 с.
• Биһиги — Россия дьонобут: Хоһооннор. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1964. — 56 с.
• Балыксыт отуутугар. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1968. — 36 с.
• Сэрии чуораана. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1970. — 80 с.
• Күнү көрсө. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1973. — 40 с.
• Бүгүн да саллааппын: Хоһооннор, поэмалар. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1975 — 63 с.
• Сааскылыы сайаҕас ырыалаах: Хоһооннор. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1979. — 104 с.
• Мин саастыы көлүөнэм: Хоһооннор, поэмалар. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1986. — 248 с.

Кини туһунан

• Горохов С. Таба тайаммыт дьылҕам: Ахтыы// «Чолбон». — 1998. № 1. — С. 58—60.
• Попов Б. Н. Сааскылыы сайаҕас ырыалаах//Попов Б. Н. Бигэ эрэллээх дьоннор. — Дь., 1988. — С. 96—106.
• Сивцев В. Ырыаҕа дууһатын туттарбыта// «Чолбон». — 1990. — № 4. — С. 78—80.
• Урсун. Бүгүн да саллааппын // «Хотугу сулус». — 1985. — № 4. — С. 92—94.
• С. И. Тарасов, С. Н. Горохов «Ыҥырыыга саха уола» — Дь.: Бичик, 2005

Сигэлэр

• Саха Сирин суруйааччылара
• Якутский государственный литературный Музей имени П. А. Ойунского: Кузьмин Макар Иванович — Макар Хара
• Макар Иванович Кузьмин — Макар Хара Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 5 күнүгэр.
• Газета «Якутия» 17.12.2010: По волнам памяти Архыыптаммыт 2013, От ыйын 6 күнүгэр.
• С. Е. Ноева. 90 лет со дня рождения М.И Кузьмина-Макара Хара, поэта, переводчика.