Куһаҕан быһыылар

Куһаҕан быһыылар диэн сиэргэ сөп түбэспэт, сиэри таһынан барар быһыылар ааттаналлар.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн дьон олоҕун сиэригэр-майгыныгар сөп түбэспэт куһаҕан быһыылары оҥоруу айыыны оҥоруунан ааҕыллар. Киһи үйэтин тухары оҥорор куһаҕан быһыылара, айыылара ыраастанан көҕүрээн биэрэн испэтэхтэринэ, мунньуллан халыҥаан, эмиэ үгэс буолан ууруллан иһэллэр. Кыра айыыны оҥоруу үчүгэй быһыыны оҥордоххо сотуллан, тэҥнэнэн ыраастанан биэрэн иһэр диэн кырдьаҕастар этэллэр.

Киһи айылҕаттан аналын быһыытынан тыыннаах буолан олоҕу олоруон баҕарар. Бэйэтин хайаан даҕаны кыаҕа баарынан көмүскэнэр. Киһи бэйэтин көмүскэниитэ — Айылҕаттан анала. Биир эмэ киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан, күүһүнэн кыайан көмүскэнимээри гыннаҕына, Айылҕа сороҕор күүһүгэр күүс эбэн биэрэр. Биир эмэ түгэҥҥэ киһи улаханнык куттанан үрдүк тиит үрдүгэр ытта охсубута эбэтэр кэтит уонна дириҥ аппаны үрдүнэн ойон кэбиспит түбэлтэлэрэ эмиэ биллэллэр.

Дьон бары бэйэлэрин олохторугар суоһуур куһаҕан быһыылары барыларын билэн иһэр буоллахтарына, сэрэнэ уонна ол куһаҕан быһыылартан хайдах харыстанары үөрэтэ сылдьаллар. Ханнык куһаҕан быһыылар баалларын биллэрэн, туохтан маннык быһыылар үөскүүллэрин дириҥник ырытан, кэпсээн иһии, төрөппүттэр оҕолоругар куһаҕан быһыылары туспа арааран билэргэ үөрэтэллэригэр көмөлөһөр. Сорохтор туох куһаҕан быһыылары оҥороллорун атыттарга кэпсээбэт буолуу, кинилэри албынныырга тэҥнэнэр. Куһаҕан быһыылары кистээһин дьон үксэ бары-барыта үчүгэй диэн албын санааҕа оҕустарыыларыгар, сэрэҕэ суох буоланнар ол-бу быһылааннарга элбэхтик түбэһэллэригэр тириэрдэр. Албыннаан, буруйу оҥоруулары саба сатааһынтан төрөппүттэр бэйэлэрэ эмиэ билбэттэриттэн, оҕолорун куһаҕан быһыылары оҥорбот уонна олортон хайдах көмүскэнэр туһунан үөрэппэт буолан хаалаллар.

Оҕолор ханнык куһаҕан быһыылар баалларын билбэттэрэ, кинилэр бэйэлэрэ куһаҕан быһыыларга утарсар кыахтара суох буоларыгар тириэрдэр. Итилэр сабыдыалларыгар киирэн биэрэллэрэ элбиир. Оҕолор куһаҕан быһыылары арааран билэр буоллахтарына, бэйэлэрэ ол курдук быһыылары оҥороллоруттан туттуналлар. Кинилэргэ кыра эрдэхтэринэ ийэлэрэ, аҕалара: «Бу куһаҕан быһыы, манныгы оҥорума»,- диэн үөрэхтэрэ өйдөрүгэр-санааларыгар олохсуйан хаалан, итинник быһыыны оҥороору гыннахтарына тохтотор туормас буолар. Ити курдук оҕо киһи киһиэхэ сыһыаныгар аһара баран хаалбат буоларга үөрэнэр. Бу үөрэх барыта, кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ хайдах үөрэппиттэриттэн эрэ тутулуктаах. Кыра оҕо ийэтин баттаҕыттан тардыалыыра киниэхэ ыарыыны оҥорорун көрөн билэр, ийэтэ сөбүлээбэтин хайдах эмэ биллэрдэҕинэ, тардыалаабакка үөрэттэҕинэ оҕото сотору тардыалыырын быраҕар уонна хаһан даҕаны тардыалаабат буолар.

Улаатан иһэр оҕолор улахан дьоннооҕор ордук билиэхтэрин-көрүөхтэрин баҕараллар, олус элбэх боппуруостары ыйыт да ыйыт буолаллар. «Бу тугуй»,- диэн ыйытан иһэллэриттэн оннооҕор кырдьаҕас эбэлэр саллаллар. Ханнык баҕарар боппуруоска төрөппүттэрэ сөптөөх эппиэти биэрбэтэхтэринэ, оҕо бэйэтэ быһаарыы булар эбэтэр атын кимтэн эмэттэн, атыттартан ыйытарыгар тиийэр. Ити курдук билбэт боппуруостарыгар ханнык эмэ эппиэти оҕо син-биир булар. Ол эрээри кини бэйэтэ булбут эппиэтэ төрөппүттэрин уонна учууталларын баҕаларыгар сөп түбэспэт буолар уратылаах.

Оҕо улаатан иһэн тулалыыр дьоҥҥо буолар араас түбэлтэлэри, сыыһа-халты туттуулары барыларын билэн иһэрэ наада. Оҕолор ханнык баҕарар куһаҕан быһыыга түбэстэхтэринэ, ханнык быһаарыыны ылыналларын үгүс өттүн төрөппүттэрэ кэпсээбиттэриттэн истэн эбэтэр доҕотторо эппиттэрин курдук оҥороллор. Төрөппүт оҕотугар бу быһыы куһаҕан эбэтэр үчүгэй диэн быһааран биэрэрэ хайаан даҕаны наадалаах. Үчүгэйи уонна куһаҕаны чуолкайдык арааран билэр буолуу итилэртэн хайдах көмүскэнэри үөрэтэргэ эмиэ туһалаах. Кэнники кэмҥэ биирдиилээн дьон бэрээдэги кэһиилэрэ элбээн, эдэрдэр илиинэн охсуһуу ньымаларыгар үөрэнэллэрин көҕүлээтэ. Итинник үөрэҕи баһылаабыт оҕолор бэйэлэрин көмүскэнэллэригэр эбэтэр кими эмэ көмүскүүллэригэр толору кыахтаах буолан тахсаллар.

Кэнники бириэмэҕэ үөскээбит «Оҕолору видик буорту оҥордо» диэн өйдөбүл төрөппүттэр оҕолорун иитиилэригэр бэйэлэрэ букатын кыһаммат буолан хаалбыттарын бэлиэтиир. Оҕолорун иитиитин барытын, атын дьоҥҥо, «видиккэ», телевизорга сэлээннээн кэбиспиттэрин чуолкайдаан биэрэр этии буолар. Кырдьык бу курдук, оҕолорго тугу даҕаны быһааран биэрбэккэ эрэ, дьаалатынан ыытан кэбистэххэ, оҕолор аныгы киинэ өйдөбүлүн ситэ быһаарбаккалар, аҥардастыы өлөрүү-алдьатыы диэки охтон хаалыахтарын сөп. Кинилэр көннөрү санааларыгар уустук боппуруостары быһаара сатаабакка эрэ дөбөҥнүк өлөрө, ытыалыы охсон кэбиһии ордук буолан тахсыан сөп. Аныгы киинэлэри, оҕолор ситэ өйдөөбөт өрүттэрин итэҕэйэр киһилэрэ быһааран биэрэрэ хайаан даҕаны наада.

Киһи өйүн-санаатын сайдыыта үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар икки ардыларынан баран иһэр. Өй-санаа икки кытыы өрүттэригэр ханнык быһыылар буолалларын барытын билэн иһэр наадалаах. «Үтүөнү мөкүнү араарбат киһи» диэн этии, олох мындырыгар ситэ үөрэммэтэх, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорорун быһаарбат киһиэхэ аналлаах норуот үөрэҕэ буолар. Бу курдук иитиилээх киһи үчүгэйи оҥоробун дии санаан куһаҕаны да оҥоруон сөп.

Оҕону үөрэтиигэ икки төрөппүт санаалара биир буоллахтарына, эрэ иитии-үөрэтии үлэтэ эрэйэ суох баран иһэр. Ийэ, аҕа этиилэрэ оҕо өйдөбүлүгэр олус кытаанахтык иҥэллэрэ бэлиэтэнэр. Кинилэртэн биирдэстэрэ эппитин, атына чиҥэтэн биэрэр буоллаҕына, бу быһаарыы халбаҥнаабат чиҥ өйдөбүллэнэр. Төрөппүт сүрүн сыала-соруга диэн оҕотугар: «Бу үчүгэй, маннык оҥоруохха наада»,- диэн көрдөрөн эбэтэр этэн биэриитэ, онтон сыыһа диэбитин: «Бу куһаҕан, маннык оҥорума»,- диэн хааччахтыыра буолар. Оҕону маннык үөрэтэр наадаҕа дьон туох куһаҕаны, сыыһаны оҥороллоро барыта биллэр буолара туһалаах. Туох куһаҕан быһыылар баар буолаллара оҕолорго биллибэт буолуута, кинилэри албынныырга, сымыйанан: «Барыта үчүгэй»,- дииргэ тириэрдэр. Итинник албын санааҕа оҕустараннар үгүс төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ кырдьык кыһаммат буолан хаалбыттар.

Эдэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара, иитиилэрэ мөлтөөн иһэр диэни билигин кэлэн бары билинэллэр. Оҕолорго улаатыахтарыгар диэри, дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын кэпсээбэккэ, кистээн сылдьаллар. Оҕо улаатан иһэн итилэри онтон-мантан истэн син-биир билэр. Кини кыра эрдэҕинэ үөрэтиллибит үөрэҕин үксэ сымыйа буолан хаалыыта, төрөппүттэрин сымыйыаччыларынан ааҕан аанньа истибэт буолуутугар тириэрдэр. Бу курдук эдэр киһи өйө-санаата эмискэ уларыйыыта бэйэтигэр улахан охсууну оҥорор. Сорохтор маннык кэмҥэ, үөрэтиллибэтэх, билбэт буоланнар куһаҕан быһыылары оҥоруу диэки салаллан хаалыахтарын сөп.

Саха сирин сахалыы хаһыаттара куһаҕан быһыылары кэпсээбэт буоланнар, улаатан иһэр оҕолор бэрээдэктэрэ мөлтөөн иһэр. Республика салайааччылара куһаҕан быһыылары саба, кистии сатыыр үлэлэрэ эдэр ыччаттары бэрээдэккэ иитиигэ буортуну оҥорор, куһаҕан быһыылар төрүт аҕыйахтарын, суохтарын курдук сымыйаны дьоҥҥо тарҕатар. Куһаҕан быһыылар тустарынан кэпсээн иһии, ити быһыылар үөскүүр бары биричиинэлэрин таба быһаарыыга туһалыыр. Куһаҕан быһыылар үөскүүр төрүттэрин булан быһааран, суох оҥорууга хас киһи барыта кыһанан туруннахтарына эрэ, олор аҕыйаан бараллар.

Күн аайы тахсар бэчээккэ суруллубат куһаҕан быһыылар саха дьонугар «этэрбэс араадьыйаларынан» син-биир тарҕаналлар. Маннык кэпсээннэр сотору кэминэн үһүйээн курдук улаатан, дарбайан, иннэ-кэннэ букатын биллибэт буола уларыйан, сымыйалара-кырдьыктара араарыллыбат буолан хаалаллар. Аһара үллүбүт кэпсээннэр дьоҥҥо тириэрдэр өйдөбүллэрэ букатын уларыйан уонна төттөрү өттүгэр эргийэн тахсаллар. Алҕаска буолбут быһылаан, соруйан оҥоруллубут курдукка уларыйыыта куруук буоларын таһынан дарбайан, улаатан тахсара эмиэ бэлиэтэнэр.

Куһаҕан быһыылары кэпсээбэт буолуу, кистээн саба сатааһын, ити куһаҕан быһыылар эбиллэн иһиилэрин таһаарар. Дьон олохторугар тахсыталыыр куһаҕан быһыылары, сыыһа-халты туттунуулары киһи барыта билэр буолуута, итинник быһыылартан сатаан харыстанар, көмүскэнэр дьайыыларга үөрэниини көҕүлүүр. Ол иһин куһаҕан быһыылар аҕыйаан, суох буолан барыыларыгар көмөлөһөр. (1,99).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.