Куһаҕан диэн тугуй

Бука бары үчүгэй быһыылаах, үчүгэйи эрэ оҥорор дьон буолуохтарын баҕараллар уонна куһаҕан диэн баарын биллэхтэринэ эрэ үчүгэй диэн туспа араарыллан быһаарылларын, биллэн кэлэрин умналлар. Дьон оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыылларыгар бары баҕараллар. Бу баҕа санаа туоларын туһугар, куһаҕан быһыылар диэннэри үчүгэйдэртэн туспа арааран билэргэ, олору маннык тус-туспа көрүҥнэргэ араарыы туһалыыр:

1. Бары билэр куһаҕан быһыыларбыт киирэллэр.

2. Табыллан оҥоруллубатах саҥаны айыылар, дьон билбэттэрин оҥоруулар бары кэриэтэ куһаҕан быһыыларга кубулуйаллар.

3. Үчүгэйи да оҥороору сыыһа-халты туттунууттан үөскүүр быһыылар куһаҕаҥҥа киирсэн хаалаллар.

Бу араарыыларбытын арыыйда дириҥник ырытыахпыт:

1. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии киһи оҥорор быһыылара уонна айылҕа тутулуктара иккилии өрүттээхтэриттэн, олору тус-туспа арааран үөрэтииттэн, билииттэн үөскээбит. Киһи өйө-санаата сайдан үчүгэй, туһалаах быһыылары ордук сөбүлээн, элбэхтик оҥорор, онтон куһаҕан быһыылары билэн, оҥорбокко кыһанар буолбутун кэнниттэн, бары оҥорор быһыылара икки өрүккэ, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар диэннэргэ арахсыылара үөскээбит. Куһаҕан, туһата суох, буортулаах быһыылары киһи билэр буоллаҕына оҥорумуон сөп, оҥороро чахчы аҕыйыыр.

Өй-санаа сайдыыта куһаҕантан үчүгэйи араарыыттан ыла икки аҥы арахсан барбыта бэлиэтэнэр. Сырдык буолуута киһиэхэ үчүгэй кэмэ саҕаланыытын биллэрэринэн үчүгэйгэ, хараҥа буолуута киһи көрөрүн сарбыйарынан, кыаҕын кыаратарынан куһаҕаҥҥа киирсэллэр. Үчүгэй диэн сырдык буолуутуттан тутулуктааҕыттан, туох барыта үчүгэйдик көстөрүнэн Күн үчүгэй таҥараҕа кубулуйбут.

Куһаҕан диэн тугуй? Куһаҕан диэн баар буоларыттан үчүгэй диэн баара араарыллан биллэр. Дьон сөбүлээбэт, абааһы көрөр, киһи оҥорор быһыыларыгар, суут-сокуон этиилэригэр, сиэргэ сөп түбэспэт, туһаны аҕалбат, буортуну оҥорор быһыылары барыларын куһаҕан быһыылар диэн ааттыыллар.

Туох сөбүлээбэппит барыта куһаҕан. Тоҥноххо, тымныы куһаҕан, бустахха, тириттэххэ, аны итии куһаҕаҥҥа кубулуйар. Бу уларыйыылар кэмэ кэллэҕинэ төттөрү өттүгэр эргийэн уларыйалларынан куһаҕан уонна үчүгэй солбуйсан, атастаһан биэрэллэрин, биир төрүттээхтэрин биллэрэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары арааран билэргэ үөрэммит оҕо, киһи олору оҥороро аҕыйыырын быһааран дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр, “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр.

2. Билиҥҥи кэмҥэ эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара элбээһинэ үгүстүк саҥаны айаары, урут билбэттэрин, дьон оҥорботторун, айыыны оҥоро охсоору, тиэтэйэн-саарайан, сыыһа-халты туттуналларыттан үөскүүр куһаҕан быһыылар буолаллар. Ханнык эрэ тиэхиникэҕэ олордохторуна хайаан да олус түргэнник айаннаатахтарына эрэ табыллара дэҥҥэ, оһолго түбэһэллэрин элбэтэр. Дьон оҥорбот быһыылара барылара кэриэтэ куһаҕан быһыылар буолалларын эдэрдэр билбэттэриттэн, аны олору оҥорон кэбиһэн куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.

Айыыны, дьон билбэттэрин оҥороору сыыһа-халты туттуу ордук үксүүр, ол иһин куһаҕана элбээн хаалар. Айыыны оҥоро сатааһын тиэтэйиини, ыксааһыны үөскэтэрэ сыыһа-халты туттунуу өссө элбээһинигэр тириэрдэр.

Массыынаны түргэнник, атын дьону куота ыытыы, сыыһа-халты туттунуу элбээһинигэр тириэрдэр. Айыыны оҥор диэн үөрэтии тиэтэтэр, ыксатар, дьон оҥорботторун булан оҥоро оҕус диир, ол иһин сыыһа-халты туттунуу элбээһинин үөскэтэринэн оҕолору үөрэтиигэ букатын туттулуо суохтаах.

Үлэлиир, бэйэлэрэ оҥорор, тутар дьон айыыны, дьон оҥорботторун оҥоруу улахан кутталлааҕын бэйэлэрэ боруобалаан көрбүт буолан илэ билэллэр. Киһи оҥорор быһыыларын кыйыата, хаарчаҕа сахалыы сиэр диэн ааттанар. Ханнык да айыыны оҥоруу – сиэри, олохсуйбут үгэстэри кэһии буолар. Сиэри кэһии куһаҕаны элбэтэр.

3. Куһаҕан биһиги олохпутугар олус элбэҕэ да суох буоллар, баар, суох буолара олус ыраах. Үчүгэйи да оҥороору тиэтэйэн дуу, хайаан дуу сыыһа-халты туттунан кэбистэххэ, бу быһыыбыт соҕотохто куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалар. Манна биллэр холобурунан умайбыт электрическэй лаампаны уларытан туһаны оҥороору ыксаан, олоппоһу олоппоско уура охсуу уонна онно ыттыы буолар. Кыратык да сыыһа туттуу охтууга, эчэйиигэ тириэрдэрэ үчүгэйи оҥоро сатаан тиэтэйии, ыксааһын куһаҕаҥҥа кубулуйарын биллэрэр.

Туох барыта ханнык эрэ кээмэйин аһара бардаҕына куһаҕан буола түһэр уратылаах. Кыратык кыыһыран ылыы киһи быһыытыгар киирсэр буоллаҕына, аһара кыыһырыы, ырдьыгынааһын киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, аһара барыы, кыыл быһыытыгар тиийэ охсон хаалар, сиэри кэһэр.

Киһи аһара барбат аналлаах кээмэйин, кэрдииһин, кыйыатын аата сиэр диэн сахаларга тутуһа сылдьар олохторун сокуона баар. Бу сокуон киһи оҥорор быһыытын хайа да өттүгэр, кыра эбэтэр улахан, аҕыйах эбэтэр элбэх, уҥа эбэтэр хаҥас да өттүгэр аһара барбакка, сиэри кэспэккэ ыҥырар.

Дьон оҥорор куһаҕан быһыыларыгар эбии сатаабат, үөрүйэх буола илик оҕо, сыыһа-халты туттунан оҥорор куһаҕан быһыыларын эптэхпитинэ, оҕолор оҥорор куһаҕан быһыылара аһара эбиллэн тахсар кыахтаналлар. Сахалар ону билэн оҕолор өйдөрө-санаалара ситиэр, барыны-бары киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэниэхтэригэр, киһи буолуохтарыгар диэри саҥаны, дьон билбэттэрин, айыыны оҥоро сатыылларын хааччахтаан, аҕыйата сатаан «Айыыны оҥорума» диэн сэрэтэллэр, үөрэтэллэр.

Киһи этэ-сиинэ үчүгэй диэн санаата өй-санаа көрдөбүллэринэн үксүлэрэ үчүгэйэ суохтар. Эт-сиин сынньалаҥнык сылдьарга, сытарга, минньигэстик уонна элбэҕи аһыырга, быстах баҕатын ханнарарга баҕарар санаата улахан. Сахалар эт-сиин бары баҕатын быстах баҕа санааларга киллэрэллэр. Сахалар киһи наадата тирээтэҕинэ аһаабакка, аанньа сынньаммакка да эрэ олус уһуннук сылдьар кыахтааҕын билэн эт-сиин көрдөбүллэрин быстах быһыынан ааттыыллар.

Өй-санаа көрдөбүллэрэ ордук ырааҕы анаараллар, ол иһин туһалара субу диэн тутатына биллибэтэхтэрин да иһин, хойутаан дьайыылара биллэр. Киһи этэ-сиинэ сылааска, сымнаҕаска сытарын, таалалыырын сөбүлүүр, үчүгэй диир буоллаҕына, киһи уһуннук таах сыттаҕына этэ-сиинэ мөлтөөн, араас ыарыыларга ылларара элбиирин тэҥэ, үлэ-хамнас хааларыгар тиийэр. Тымныы уунан куттуу, тымныыга сылдьыы төһө да куһаҕанын, тымныытын, киһи тоҥорун иһин эти-сиини доруобай, ыарыыларга ылларбат оҥорорунан үчүгэй диэҥҥэ киирсэрин эт-сиин маҥнай билбэтиттэн, куһаҕан дии сылдьар.

«Киһини санаата салайар» диэн этии биир дакаастабылынан урут хаһан да куһаҕан быһыыны оҥорботох киһи куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэрэ буолар. Бэйэтин үчүгэйбин диэн сананар киһи куһаҕан быһыыны оҥороро хас да быһаарыылардаах:

1. Сыыһа-халты туттунан оҥорор.

2. Кистээн, атыттар билбэттэринэн оҥоруон сөп.

3. Билэ-билэ соруйан, куһаҕан буоллун диэн оҥоруута.

Улахан киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын барыларын кэриэтэ өйдөөн-санаан, элбэхтик толкуйдаан, ырытан баран оҥорор. Бу быһыылар содуллара төһө да улаханын иһин ахсааннарынан отой аҕыйахтар. Улахан киһи олохсуйбут үчүгэй үгэстэрдээҕинэн, оҥоро-тута үөрэммитинэн сыыһа-халты туттунара букатын аҕыйах.

Улахан киһи уонна оҕо өйдөрө-санаалара тус-туспаларын арааран билэр буолуу оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ улахан уларыйыылары киллэрэр кыахтаах. Улахан киһи өйүн-санаатын уратылара манныктар:

1. Улахан киһи бачча сааһырыар диэри мунньуммут, олохсуйбут үгэстэрдээх. Ол үгэстэрэ кинини салайыыга кыттыһалларыттан сыыһа-халты туттунара аҕыйах.

2. Улахан киһи куһаҕан уонна үчүгэй диэни билэриттэн, тус-туспа араарарыттан куһаҕан быһыылары оҥорбот кыаҕа улахан, үчүгэйдэрин, туһалаахтарын талан оҥорор.

Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата улахан киһиттэн маннык уратылардаах:

1. Оҕо өйө-санаата саҥа үөскээн олохсуйарынан, мунньулларынан тугу билбитин барытын саҥаны айыынан, саҥаны оҥоруунан ылынан, олору иҥэринэн, үгэстэри үөскэтинэн, ийэ кута сайдан иһэр. Тугу оҥорбутуттан үгэстэрэ саҥа үөскүүллэр. Куһаҕаны элбэхтик оҥоро үөрэннэҕинэ куһаҕан быһыылаах киһиэхэ кубулуйар.

2. Уруккуттан олохсуйбут үгэстэрэ суоҕунан субу оҥорон эрэр быһыытын тэҥнээн көрөн, үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу арааран быһаарар кыаҕа суох. Ханнык баҕарар; үчүгэй дуу эбэтэр куһаҕан дуу быһыы буоларын арааран билбэккэ эрэ хайалара оҥорорго чэпчэкитин, боростуойун талан оҥорон иһэр кыахтаах. Манна куһаҕан быһыы оҥорорго чэпчэкитинэн, дөбөҥүнэн оҕо куһаҕан быһыылары элбэхтик оҥорор кыахтанар.

Төрөппүт бэйэтэ улахан, өйө-санаата сайдыбыт киһи, олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэрдээх буоларын, куһаҕан диэн тугун арааран билэрин, ол иһин куһаҕан быһыылары оҥорботун билинэрэ, оҕото сыыһа-халты тутуннаҕына өйдүүрэ, көннөрөрүгэр көмөлөһөрө, ыйан-кэрдэн биэрэрэ, мин оҥорорум курдук оҥор диэн көрдөрөн биэрэрэ, үтүгүннэрэрэ, ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр аһара мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, нуучча тылын учууталлара, учуонайдар билигин даҕаны, сэбиэскэй кэм курдук, сахалыы өйбүтүн-санаабытын алдьата, буорту оҥоро сылдьалларын өссө да таба өйдөөн тохтото иликтэр. Бу үчүгэйдэр дии саныыр, ытыктыы үөрэммит дьоммут нуучча тылын быһалыы үтүктэр санааларыттан, бэйэтэ куһаҕан өттө элбэх айыы диэн тылбытын аҥардастыы үчүгэй тыл оҥорон уонна куһаҕан санааны урукку кэмҥэ сахаларга суох саҥа тылы, «аньыы» диэни булан, өйбүтүн санаабытын харааччы иирдэр, буккуйар, икки аҥы араарар санаалаахтар.

Биһиги үлэһит дьон кыра эрдэхпититтэн эбэбит «Айыыны оҥорума» диэн этиитин истэн улааппыт, ону-маны саҥаны айыыны булан оҥоро сатаан эрэйдэммит уонна ханнык баҕарар быһыыны киһи оҥороруттан атыннык, тиэрэтик оҥордоххо киһи билбэт, оҥорбот быһыыта, саҥаны оҥоруу, ол аата айыы буола охсорун билэн, элбэхтэ кэһэйбит дьон, бу айыы диэн икки өрүттээх тылбытын харыстыырга турунар кэммит кэллэ.

Айыы диэн тылбыт «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалыы өй-санаа тутулугун быһаарар буолан бэйэтэ үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах. Ол барыта киһи бэйэтэ бу быһыытын хайдах оҥороруттан эрэ тутулуктаах. Бу дириҥ өйдөбүллээх киһи оҥорор быһыытын олус табатык быһаарар, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан быһаарар тылбытын, тылбыт үөрэхтээхтэрэ икки аҥы араараары сылдьаллар.

Сахалар бэйэбит өйбүтүнэн-санаабытынан салаллан сылдьарбытын, үлэбитин-хамнаспытын тэринэрбитин сөбүлүүр дьоммут. Ким эрэ эттэ ээ, дии-диибит сүүрэкэлии сылдьарбыт аҕыйах. Ол барыта үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэбит билэн-көрөн арааран олохпутугар туһанарбыт бэлиэтэ буолар.

Ким эрэ хантан эрэ кэлэн бу айыы, куһаҕан, маны оҥорума диэн этэрин кулҕаахпыт таһынан истэбит, эгэ толоруохпут дуо, суох буоллаҕа дии. Ким эрэ ыйан, көрдөрөн биэрэрэ улахан, өйдөрүн-санааларын туппут дьоҥҥо наадата суох. Бэйэбит өйбүтүнэн-санаабытынан, билэрбитинэн сылдьарбытын ордоробут. Бэйэбит билэн-көрөн туох үчүгэйин уонна туох куһаҕанын арааран билэн олохпутугар туһанарбыт ордук туһалаах.

Айыы диэн тылбыт икки өрүттээҕэ өйбүт-санаабыт халыйан хааллаҕына хайа баҕарар өттүгэр сайдарын, ханнык баҕарар, үчүгэй да, куһаҕан да быһыылары киһи оҥорор кыахтааҕын табатык быһаарар. Үлэһиттэр, оҥорор-тутар дьон өйү-санааны табатык быһаарар айыы диэн тылбыт бэйэтэ икки өрүттээҕин харыстыырга кыттыһаллар. (1,10).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" хаһыат №22. 5.11.2010.