Куһаҕан үөрүйэх

Куһаҕан үөрүйэх киһи куһаҕан быһыыны оҥороругар тириэрдиэн сөп.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи үс куттаах:

1. Үөрүйэх буолуу буор куту үөскэтэр. (1,24).

2. Үгэстэр ийэ куту оҕо саҥаны билэн иһэриттэн үөскэтэллэр.

3. Үөрэх билиигэ кубулуйан салгын куту сайыннарар.

Киһи оҥорор быһыыларыттан, хайдах хамсанарыттан үөрүйэхтэрэ, буор кута үөскээн иһэллэр. Киһи үчүгэй да, куһаҕан да үөрүйэхтэрэ этин-сиинин кытары кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар, сиэннэригэр буор кутун кытары бэриллэн иһэллэрин сахалар билэллэр.

Үчүгэй үөрүйэхтэр үчүгэй быһыылары оҥорорго көмөлөһөллөр, онтон куһаҕан үөрүйэхтэр куһаҕан быһыылары оҥорорго тириэрдиэхтэрин сөбүттэн эрдэттэн, кэргэн ылыах, оҕо төрөтүөх инниттэн сэрэхтээх буолууну эрэйэллэр. Сахалар ону билэннэр арыгыһыт, дьадаҥы дьонноох, куһаҕан үөрүйэхтээхтэрэ биллэр ыаллары кытта оҕолорун ыал оҥорон холбооботтор.

Сахалар бэйэлэрэ куһаҕан үөрүйэхтэри букатын үөскэтиммэккэ кыһаналлар, үйэлэрин тухары куһаҕан быһыылары оҥорбокко олохторун олороллор, кэлэр көлүөнэлэригэр ыраас, куһаҕан үөрүйэхтэр иҥмэтэх буор куттарын тиксэрэллэр.

Ыраах, хас да көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн куһаҕан үөрүйэхтэр көбөн тахсаннар киһини куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэргэ тириэрдиэхтэрин сөп. Куһаҕан үөрүйэхтэр киһиэхэ иҥэн хаалыыларын индийэлэр үөрэхтэригэр “карма” диэн ааттыыллар.

Сахалар олохторун уонна өй-санаа, таҥараларын үөрэхтэрэ хас да көлүөнэ дьон олохторун холбуу хабар. Бу үөрэххэ киһи оҥорор куһаҕан быһыыта кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр диэн этии баар. Бу бэриллэн иһии киһи хас да көлүөнэ устата үөскэтинэн сайыннарар буор кутунан быһаарыллар. Киһи хамсаныылары оҥорор өйө-санаата, буор кута оҕотугар, сиэннэригэр бэриллэн иһэрин быһааран сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дьоҥҥо тириэрдэр. Бу үөрэх уоруйах оҕото - уоруйах, үлэһит киһи оҕото - үлэһит буолар диэн этииттэн тирэх ылан сайдыбытыттан табата быһаарыллар.

Куһаҕан үөрүйэхтэр мунньустуулара таҥара накааһын үөскэтэр. Ол аата сыыһа туттунууга тириэрдиэхтэрин сөп. Киһи куруук куһаҕан санааларыттан ыраастана сылдьара эрэйиллэр. (2,47).

Киһи сыыһа-халты туттунан куһаҕан быһыылары оҥороро элбэх. Көрсүө, сэмэй буолуу таҥара накааһын үөскэппэт аналлаах. Көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттубат, сиэри аһара барбат, оҥорор быһыытын дириҥник толкуйдаан, ырытан баран биирдэ оҥорор. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, таһынан барар, ол иһин сахалар айыыны оҥорууттан улаханнык сэрэнэллэр. Оҕо улаатан истэҕинэ "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума" диэн этэн үөрэтэллэр.

Таҥара накааһа оҕону хайдах иитэртэн үөскээн тахсарынан, көлүөнэлэр уларыйыыларыттан баар буолбута, дьайыыта тиийбитэ биллэр. Көлүөнэлэр уларыйыыларыгар, солбуйсууларыгар өй-санаа куһаҕан өттүгэр уларыйыыта үөскээһинэ таҥара накааһа кэлбитин биллэрэр. Куһаҕан быһыыны оҥоро охсон баран дьон бары тоҕо таҥара накааһа кэлбэтин муодарҕыыллар, таҥара суох эбит дии санааҕа оҕустараллар уонна өссө бу быһыыларын хатылаан оҥоруохтарын сөп.

Олоххо сыыһа суолу тутуһууттан, куһаҕан быһыылары оҥоруу диэки халыйан хаалыыттан сахалыы таҥара үөрэҕэ дьону сэрэтэр, харыстыыр.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.