Milena Filippova

Аһылыгынан эмтээһин.

Былыргы саха эмчиттэрэ уонна муударай, мындыр дьонноро киһини сөпкө аһатан эмтээһини олус сатыыллара. Ханнык ыарыыга туох ас сөптөөҕүн, аһатыы төһө кээмэйдээҕин үчүгэйдик билэллэрэ. Сахалар аһатан эмтээһин киһи Буор Кутун күүһүрдүү, бөҕөргөтүү, эмтээһин курдук өйдүүллэрэ. Маны таһынан, аһыыр аһы алҕааһын эмтээһин бу көрүҥүн духуобунай эйгэлиир. Ас да, оҥоһуллубут эмп да алҕаннахтарына эмтээх буолаллар. Дьэ, билигин саха астарынан эмтээһиҥҥэ киирэбит:

1. Улаханнык тымныйан, чаалыйан ыалдьыбыт киһиэхэ

бэс субалаах, тардаах хааһыны эбэтэр үөрэни сиэтэллэр. Ыарыһах оттуллан турар сирэй оһоххо сыранан иттэ-иттэ бу аһы аһыахтаах. Элбэхтик көлөһунэ тахсыахтаах. Тар, бэс субата, аһыйбыт балык киһи көлөһүнүн элбэхтик таһаараллар уонна ититэллэр. Эмтээһин айылҕаттан ылыллар уонна от эмтэринэн эмтээһини кытта дьүөрэлээн ыытыллар.

2. Ас-буһарар органнар ыарыыларыгар

элбэхтик суораты, өскөтүн ыарыһах быара уонна үөһэ ыалдьыбат буоллаҕына кымыһы, быырпаҕы, сибиэһэй убаҕас сүөгэйи (кыратык), ымдааны, от уонна айылҕаттан ылыллар эмтэри кытта дьүөрэлээн бэриллэр.

3. Тыҥа уонна тыынар органнар ыарыыларыгар.

Өскөтүн ыарыһах быара, үөһэ үчүгэй буоллахтарына биэ кымыһа, быырпах, сыалаах эт, эмис балык элбэхтик бэриллэр. Салгыҥҥа, ордук бэс ойуурга сылдьыы олус туһалаах. Ыт, бөрө, эһэ, тайах, таба сыалара олус туһалаах эмтээх астар.

1. Сир аһын, араас сиэнэр үүнээйилэри хомуйуу.

Саас бэс ыйыгар сахалар бэскэ тахсаллара. Былыргы киһи кыһын сиир бэһин үрүҥ субатын кыһыйан, биир күн хатаран араҥаска уурара уонна тиит хатырыгын хастаан ылан онон сабара. Сайын, күһүн сир аһын хомуйан утары күөрчэххэ, суоракка булкуйан сииллэрэ. Ордук дьэдьэн, сугун, мооньоҕон, киис барыанньа оҥостубат этилэр.Кыһын сииргэ, тулуурдаах буолан, уулаах отон ууруллара. ордор сир аһын тардарыгар куталлара. Сахалар былыр элбэх сиэнэр оту, силиһи хаһааналлара. Сардаана сибэкки, ымыйах от, хаас атаҕа от, унньуула силистэрин, кииһилэни, хонуу луугун, эһэ сиир отун, кыаны, сибэккидээх кучуну (иван-чай) хомуйаллара уонна аска тутталлара. Сахалар сиэнэр оттору, силистэри дэлби булкуйа-булкуйа буһаран баран, сойуталлара. Онтон бөҕө иһиттэргэ ньыһыйан баран холлоҕосторго (улахан бөҕө-таҕа туос иһит), эбэтэр дьоҕус мас уһааттарга дэлби ыгасимэллэрэр уонна үрдүгэр хйуу сүүмэх суораты кутан баран булуустарыгар угаллара. Бу бэйэтэ боростуой кэнсиэрбэлээһин буолар. Ол аата өбүгэлэрбит бэйэлэрин уонна оҕолорун төһө кыайалларынан, сатыылларынан араас витаминнарынан хааччыйа сатыыллара.

Үүнээйини тары кытта булкуһан аһытыы эмиэ үгүстүк туттуллара. Кучуну, моонньоҕон сэбирдэҕин, дөлүһүөнү хатаран уонна хатыҥ чэриитин хомуйан чэй оннугар көөнньөрөн иһэллэрэ.

2. Сахалар балык астара.

Былыргы саха сүрүн аhылыга балык этэ. Кинилэр балыгы араастаан астаан аһылык оҥостоллоро. Элбэх ньыманан ас оҥорон хаһааналлара.

Сыма. Бэс ыйыттан саҕалаан сиэнэртэн ордор балыгы сымалыыллар. Миэтэрэ кэриҥэ дириҥнээх умуһахтары хаһан ытыыстыыллар. Ити умуһахтарга балыгы кыратык буһара-буһара куталлар. Дэлби ыгаллар, хаптаһыны балык үрдүгэр быраҕан баран атахтарынан тэпсэллэр, убаҕаһын таһааран, ону баһаллар. Умуһах туоллаҕына букатын ханан да быыс, хайаҕас хаалбатын курдук өссө ыга симэллэр, тахсар убаҕаһы барытын баһаллар, эбии балык кутан өссө ыгаллар, чиҥэтэллэр.Онтон дьэ силигэ ситтэҕинэ умуһаҕы кытаанахтык хаппахтыыллар уонна үрдүгэр Буор Куталар. Сыманы күһүн сир тоҥуута, быһа холоон алтынньы ый ортотуттан хостууллар, дьиэлэригэр тиэйэн илдьэн, бөдөҥүн үлтүрүтэн салгын охсубатын курдук уураллар. Сыманы көннөрү да буһаран сииллэр. Үксүн бэс, тиит субатын, тары кытта буһаран үөрэ оҥороллор. Тоҥнуу сиир дьон эмиэ баар буолаллар. Бүлүүлэр сымаларыгар моонньоҕону, хаптаҕаһы, отону, сугуну буһаран куталлара.

Былыр буспут сыма диэни өссө оҥороллоро. Күөл балыгын буһаран бөдөҥ уҥуохтарын ылҕаан, дэлби мэһийэн баран, бөҕө туос холлоҕосторго ыга симэллэрэ, уутун ыган, салгын хаалбатын курдук сабаллара, сороҕор тигэн баран, сииктрэрин дэлби ыаһыыллар. Бу холлоҕостору быалаан кыра дириҥ көлүкэлэргэ тимирдэллэрэ. Быатыгар маһы баайаллар. Өрүс балыгын эмиэ итинник сымалыыллара. Бөдөҥ өрүс балыга, биллэн турар, итинник сымалыырга ордук табыгастаах. Сороҕор холлоҕосторго хойуу суораты эбии куталлара. Ити сыманы тупсарара. Итинник оҥоһуллубут сыма өр буортурбат. Маннык оҥоһуллубут сымаларын күһүн муус тоҥуута мууһу алларан били бэлиэ мастарын булан орууллара уонна дьиэлэригэр таһаллара. Сыманы араастаан таһаллара, үксүн ат, оҕус сыарҕатыгар тиэйэн. Сүгэн таһар дьон эмиэ бааллара.

Лыыба. Күһүҥҥү балыгы күөллэр кытылларыгар сайба, холбо охсон куталлара. Балык онно сытан аһыйар уонна үргүлдьү тоҥор. Бу эмиэ кыһыҥҥы аһылык буолар. Өрүстээх,элбэх балыктаах сирдэргэ олорооччулар күһүн эмиэ бөдөҥ балыгы сайбаларга, холболорго куталлара. Кыһын ону буһаран сииллэрэ. Бурдук баар буолбутун кэннэ,маннык буһарыыларга арыый кыахтаах ыаллар кыратык бурдук ытыйаллара. Дьэ, бу былыргы сахалар балыгы аһытан, сытыйбат, үөн-көйүүр чугаһаабат оҥорон астанар ньымалара. Маннык астаммыт балык, тар, сир астара, мас субата онно эбиллэннэр бу ыар климаттаах сиргэ олорор дьоҥҥо бэрт туһалаах аһылык буолар этэ. Элбэх битэмииннээх араас микроэлеменнэрдээх, кислоталаах, кальцийдаах, белоктаах буолан киһиэхэ бу ас кырдьык олус туһалааҕа биллэр суол. Билигин былыргы астары эбии киллэрэр буоллар күүстээх-уохтаах дьон үөскүүллэригэр улахан көмө булуо этэ. Сымаҕа балыкка суораты, араас отоннору, сиэнэр оттору куталлара бу аһы олус уустук, баай, олус туһалаах састааптыыра чуолкай. Эбиитин бу ас киһи куртаҕар олус түргэнник буһар, күүс-уох, сэниэ биэрэр, киһи этин-хаанын араас, мээнэ билиҥҥи астарга көстүбэт, элеменнэринэн олус байытар этэ. Билиҥҥи киһи тууһаммыт хаппыыстаны, араас оҕуруот астарын сиир даҕаны, олор бэлэм буһан эрэр элбэх белоктаах, сыалаах, баай састааптаах былыргы сыманы ханан да солбуйар кыахтара суох.

3. Балыгы хатаран, ыыһаан астааһын.

Барча. Барчаны бары балыктан барытыттан оҥороллор. Буспут балыгы чартка эбэтэр сибиэҕэ ууран иэһэр диэн ааттанар ыйанан турар тэрилгэ уурталыыллар. Үөһэттэн күн уота тыгар, эбии иэһэр анныгар кыра уоту оттоллор. Сороҕор барчаны үксүн уокка сырайан, буруоҕа тутан ыыһаан кэриэтэ оҥороллор. Үчүгэйдик хаппыт барчаны улахан тирии хааларга, холлоҕосторго кутан сиик ылбатын курдук ампаардарга ыйыыллар. Барчаны кэлиигэ үлтү сынньан баран күөрчэххэ, суоракка кутан сииллэр. Барчалыырга үчүгэй мындыр дьон балык уҥуоҕун үчүгэйдик ылҕаан оҥороллор. Барча хойуу күөрчэҕи, суораты кытта улахан тотоойу, элбэх белоктаах олус туһалаах ас буолар.

Хохту. Мундуну кыратык иһин ыган баран күн уотугар хатараллар. Онтон сибиэҕэ ууран, анныгар кыра уот оттон эбии хатараллар. Халыҥнык кутуллубут буоллаҕына мас күрдьэҕинэн эргитэлииллэр. Хохту хаппытын кэннэ эмиэ иһиттэргэ кутан хаһааналлар. Кыһын хохтуну үтэһэҕэ үөлэн сииллэр. Үлтү сынньан күөрчэххэ эмиэ куталлар.

Көлүйэҕэ кутуллубут балык. Күһүн сороҕор бултаабыт балыктарын дириҥ соҕус, үрэх, уу сибээһэ суох кыра бүтэй көлүкэлэргэ куталлара. Ону күһүн муус тоҥмутун кэннэ куйуурунан баһан ылаллара. Маны таһынан былыргы сахалар балык искэҕин хатаран хаһааналлар, балык сыатын иһиттэргэ хаһааналлара. Бу кыһынын олус туһалаах ас буолар. Былыргы сахалар балык сыатын оҕолору, ыарыһах дьоннору эмтээһини үчүгэйдик билэллэрэ.

4. Көтөрү бултаан аска туһаныы.

Сааскы бултан, ордук андыны, хааһы, үчүгэй кустары уурунуу буолара. Бултаммыт көтөрү түүтүн куурдан баран булуустарга уураллара. Истэри тоҥороллоро. Иһэ дэлби ытыллыбыт, улаханнык бааһырбыт көтөрү уурбаттар, тута сииллэр.

Олус үчүгэй туһалаах булдунан күһүҥҥү төннүү кус буолар. Төннүү куһу, өрүстэргэ, үрэхтэргэ, улахан күөллэргэ мустар кэмнэригэр күһүҥҥү буһук саҕана бултууллар. Күһүҥҥү кус, хаас олус эмис буолаллар ыйаан куурда-куурда бастыҥын эмиэ булууска угаллар. Сороҕор сиэнэр кустартан халаларын сыатын ылан туспа мунньаллар. Бу олус туһалаах, эмтээх ас буолар. Күһүҥҥү көтөр этэ олус минньигэс, ураты амтаннаах, киһиэхэ олус туһалаах эмтээх буолар.

5. Тайаҕы бултааһын.

Былыргы сахалар тайаҕы күһүн саҥа сүүлэн эрдэҕинэ, сайын ханна түбэһэринэн, саас ыам ыйа саҕаланыыта тоҥокко бултууллара. Саамай улахан үчүгэй бултааһын күһүҥҥү сүүлэ илиик, эмис тайаҕы бултааһын буолар. Бултаммыт тайаҕы астаан холбууллар. Холбоммут эти кыһын дьиэлэригэр тиэйэллэр. Эмис тайах этэ сүрдэх үчүгэй, эмтээх ас. Олус минньигэс, айылҕа сыта, амтана барыта баар, киһи куртаҕар түргэнник буһар, иҥэмтиэлээх эт буолар. Былыр үтүө кэмнэргэ тайах олус уойара. Сыатын халыҥа олорорунан суор холотугар тиийэрэ, ол аата тутуму кытта эрбэҕи чороччу туппут үрдүгэр тиийэр. Суор холото ортотунан 15-16-17 сантиметр курдук. Орто уойуулаах тайах сыата олорорунан үс-түөрт илии буолар. Ол аата 6.5-9 см курдук тахсар. Тайах иһэ, быара, бүөрэ эмиэ олус эмтээх туһалаах ас. Улахан эмис, бөдөҥ тайах быычаһа олус суон, элбэх сыалаах буолар. Былыргы сахалар саамай улахан тайахтан 25 буут эт кэлэр дииллэрэ, ол аата, 409 киилэ кэриҥэ.

6. Туртас, бүүчээн булда.

Туртас этэ сүрдээх эмтээх, диетическай эт. Ол гынан баран туртаһы бултааһын элбэх дохуоту, аһы-үөлү киһиэхэ биэрбэт. Тоҕо диэтэххэ туртас аҕыйах. Сэтинньигэ бүүчээни сүнньүнэн ыытын ылаары бултууллар. Бүүчээн эт кыра, бэйэтэ аҕыйах. Оттон ыыта эмтээх, туһалаах.

Сахалар саһылы, кырсаны, бөрөнү сиэбэттэр. Көннөрү сыаларын, силиилэрин эмкэ туһаныахтарын сөп.

7. Эһэни бултааһын.

Сахалар былыр-былыргыттан эһэни бултаан сииллэр. Эһэ этэ, сыата, үөһэ олус эмтээхтэр. Тымныйыыны, дьүдьэйини, ис органнар сорох ыарыыларын эмтииллэр. Дьэ, ол гынан баран, билигин эһэлэр кутталлаах ыарыыга ыалдьаллара элбээтэ. Онон эһэ этин, сыатын мээнэ сиир, эмтэнэр олус кутталлаах. Былыргы сахалар этэлэринэн, саамай улахан эһэ этэ 25 буукка - 409 киилэҕэ тэҥнэһэр, оттон сыатын халыҥа олорорунан суор холото буолар диэн.

8. Сахалар идэһэлэрэ.

Былыргы сахалар идэһэлэригэр наһаа улахан болҕомтону уураллара. Идэһэ буолар сүөһүнү олус кичэйэн талаллара. Саамай бастыҥ идэһэнэн сылгыга баайтаһын биэ буолара. Оттон ынах сүөһүгэ кур ат оҕус ааттанара. Идэһэ буолар сүөһүнү эрдэттэн туспа туталлар, сотору-сотору уулаталлар, күөх от бастыҥынан аһаталлар. Уотуулаах сүөһү өссө уойар, этэ-хаана тупсар. Идэһэҕэ ананан аһаабыт сүөһү этэ олус минньигэс туспа амтаннаах буолар. Оттон кутуллубут хаана үчүгэйин туһунан киһи этэ да барбат. Маннык сүөһү аһа наһаа эмтээх, киһиэхэ олус иҥэмтиэлээх буоларын ордук чорботон бэлиэтиэххэ наада. Баайтаһын биэни, кур оҕуһу өссө үс сылга дэлби аһатан уотан баран өлөрөллөрө. Былыргы баайтаһын биэлэр тутум халыыҥнаах хаһалаахтарын, оттон кур оҕус түөрт илии тастааҕын, истэрэ барыта сыа буолар. Былыргы үчүгэй идэһэ аһын аһаат ыарыһах, ырбыт дьон кыайан аһыыр буоллулар да, тута үтүөрбүтүнэн барааччылар.

Туhаныллыбыт литература

"Аар Айыылыы эмтээhинтэн" Владимир Алексеевич Кондаков

[ред. Т.Т. Тимофеева] Дьокуускай, 2008 -204 c.

Агенство CIP НБР Саха