Күн таҥара үөрэҕэ

Күн таҥара үөрэҕэ диэн Күн киһи өйүгэр-санаатыгар киллэрэр уларыйыыларын билинии, олоххо туһаныы ааттанар.

Таҥара диэн үгэс буолбут өй-санаа ааттанар. Олоххо туһалаах үчүгэй үгэстэрдээх киһи таҥаралаах киһи буолар. Таҥара дьоҥҥо баар буолуута өйтөн-санааттан, баҕа санаа үөскээһиниттэн тутулуктанар. Ханнык баҕа санаа үөскээбититтэн, үгэс буолбутуттан, үлэтиттэн-хамнаһыттан тутулуктанан киһи хас да таҥаралаах буолуон сөп. Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан иһиититтэн таҥара уларыйан иһэр. Олус былыргы кэмнэргэ араас кыыл, көтөр таҥаралар баар эбит буоллахтарына олор хааланнар киһи, үчүгэй киһи таҥараларынан солбуллубуттара.

Киһи айылҕа улаханын, кыаҕын-күүһүн билиниитэ Күнү таҥараҕа кубулуппут. Ол курдук кырыалаах кыһын кэнниттэн күн уоттанан, сылыйан саас тоҕо анньан кэлиитэ күнтэн тутулуктааҕын билинии Күн таҥараны үөскэппит.

Хараҥа түүн кэнниттэн халлаан сырдаан, Күн тахсан сылыйан барыыта киһи өйүгэр-санаатыгар үөрүүнү, өрө көтөҕүллүүнү аҕалара, үчүгэйи оҥорууга баҕа санааны үөскэтэрэ Күнү таҥара оҥостоллоругар тириэрдибит.

Тимир ууһа төрүттээх сахалар былыргы кэмҥэ кыһа уотун “Сах” таҥараны итэҕэйиилэрэ Күн таҥараттан тутулуктаах уонна билигин уоту аһатыыга көһөн сылдьар. Уот Күн таҥараны солбуйар. (1,22).

Күн киһи өйө-санаата сайдыытыгар маҥнайгы таҥара буолар. Саха дьоно киһи сиргэ үөскээн өйө-санаата сайдан истэҕинэ баалларын, өйдөрө-санаалара сайдыбытын Күн таҥаралаахтара биллэрэр.

Таҥара ханнык эрэ баҕа санаа үөскээһинигэр тириэрдэн киһи өйүн-санаатын сайыннарар, тупсарар аналлаах. Сырдыгынан, сылааһынан сыдьаайар Күн быһаччы дьайыытынан дьоҥҥо маннык өй-санаа сайдыыларын үөскэтэр:

1. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоххо туһаныыны. Сарсыарда халлаан сырдааһына, Күн тахсан сири-дойдуну сылааһынан, сырдыгынан угуттааһына айылҕаҕа сылдьар киһиэхэ дьайыыта ураты үчүгэй, хара, хараҥа түүн ааспытын кэнниттэн санаа өрө көтөҕүллүүтүн үөскэтэр. Күнтэн үчүгэй, сырдык, сылаас кэлиитэ, киһи үчүгэйи билиниитэ Күн сырдыгыттан үөскээн Күн таҥараҕа кубулуйбут.

Сахалар үчүгэйи үрүҥ диэн сырдык, сылаас буолуутугар тэҥнээн этэллэр. Онтон куһаҕаны хараҕа, хараҥаҕа тэҥнииллэр. Киһи өйө-санаата сайдыытын, олоххо уопута элбээһинин “Үрүҥү-хараны араарыы” диэн ааттыыллар. (2,117).

Бука бары үчүгэйи саныыр, үчүгэйи оҥоро сатыыр буоллахпытына куһаҕан санаалар, дьон куһаҕаны оҥоруулара аҕыйах да буоллар син-биир бааллар. Дьон үтүө санаалаах өттүлэрэ куһаҕан быһыылар аҕыйыахтарын чахчы баҕараллар. Куһаҕан быһыылар аҕыйыылларын туһугар киһи куһаҕан санаалары санаабакка, умнан, хаалларан иһэрэ ирдэнэрин сахалыы таҥара үөрэҕэ ирдиир.

Сырдыгынан, сылааһынан сыдьаайар Күн үчүгэй буолууга, үчүгэйгэ баҕарыыга ыҥырар бэлиэ. Сахалар былыр-былыргыттан үчүгэйи арааран билэннэр Күнү таҥара оҥостубуттар, Үрүҥ Күн таҥара диэн ааттаабыттар.

Киһи үгэс буолбут санааларынан, үгэстэринэн салаллан олоҕун олорор. Оҕоҕо, киһиэхэ үчүгэй санааны киллэрэн, үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии олоҕор сыалы булунарыгар туһалыыр. Таҥара үөрэҕин туһата итиннэ саһан сылдьар.

Сахалар таҥараларын дьиэтин үрдүгэр туруоруллар төгүрүк күн бэлиэтэ – сайдан иһэр өйү-санааны биллэрэр. Таҥара үөрэҕэ оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын сайыннарыыга аналлааҕа Күн бэлиэтиттэн биллэр. Төгүрүк иннэ-кэннэ биллибэти, киэҥи-куоҥу, муҥура суоҕу биллэрэринэн сайдан иһэр өйү-санааны быһаарыыга, көрдөрүүгэ ордук сөп түбэһэр.

Сахалар айылҕа күүһүн итэҕэйэллэр. Айылҕаны барытын баһылыыр Күн таҥара саха дьонун холбуур, түмсүүлээх оҥорор кыаҕа улахан. Күн таҥара сайыннаҕына сахалар биир санааланыылара үөскүүр. Күн таҥара биир санааланыыны олохтуурга аналланар.

Бары таҥара дьиэлэрин үрдүгэр Күн бэлиэтин, төгүрүгү ыйааһын өй-санаа сайдыытыгар туһата улахан. Бу бэлиэ атын таҥаралары барыларын баһылыыр кыаҕы сахаларга биэрэр.

Омугу сомоҕолуур, бииргэ түмэр күүс төгүрүк бэлиэҕэ иҥэн сылдьар. Төгүрүк бэлиэ сыалай биир, холбоммут диэн өйдөбүлү дьоҥҥо биэрэр. Сахаларга былыр-былыргыттан баар төгүрүк ойуу, Үрүҥ Күн билигин олоххо киирэр кыахтанна.

Сахалар таҥаралар дьиэлэрин үрдүлэригэр Күн таҥара бэлиэтин, төгүрүгү оҥорон, кылбатан туруораллара сайдан иһэри, өй-санаа үчүгэй, Күн диэки тардыһыылааҕын, кими да туораппатын биллэрэр.

2. Сырдык Күн уонна хараҥа түүн солбуйса сылдьан дьайыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэппит. Сырдык, ыраас күнүс кэнниттэн хараҥа түүн сабардаан кэлиитэ эбэтэр самаан сайын кэнниттэн кырыалаах кыһын тиийэн кэлэрэ үчүгэй куһаҕаҥҥа, ыарахаҥҥа уларыйыыта тиийэн кэлэрин биллэрэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕаҕа үөскүүр туохха барытыгар, киһи оҥорор быһыыларыгар барыларыгар дьайыыта тиийэр. Ол курдук икки аҥы арахсыылар сүрүннэрэ манныктар:

- Киһи бэйэтэ. Этэ-сиинэ биир өрүтэ буоллаҕына өйө-санаата, куттара иккис өрүтэ буолар. Бу арахсыыны кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. (2,77).

Эт-сиин диэн киһи айылҕаттан, өбүгэлэриттэн бэриллэн иһэр тутаах чааһа буолар. Манна киһи уҥуоҕа, этэ-сиинэ киирсэллэр.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын үс кукка арааран олус таба быһаарар. Бу куттартан үөрэҕи-билиини ылынааччы, ону олоҕор туһана сатааччы салгын кут буолар. Онтон ийэ уонна буор куттар киһи өйүгэр-санаатыгар биллибэттэрин да иһин оҥорор быһыыларыгар быһаччы дьайаллар. Ол курдук ийэ кут оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээн үгэс буолан баран улахан киһи оҥорор быһыыларын салайар кыахтаах.

Буор кут диэн киһи этин-сиинин хамсатар кыаҕа, өйө-санаата ааттанар. Оҕо саҥа илиитин-атаҕын хамсатарыттан сайдан-үүнэн баран иһэр өй-санаа түмсүүтэ буолар. Буор кут сайдан иһэрин бэлиэтинэн киһи санаатынан этин-сиинин, быччыҥнарын хамсатар кыахтаныыта буолар. Буор кут төрүттэрэ төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэн иһэллэр.

Киһи өйө-санаата, оҥорор быһыылара үс кутуттан быһаччы тутулуктаахтар. Манна салгын кут дьайыыта киһиэхэ бэйэтигэр биллэр буоллаҕына, ийэ уонна буор кут дьайыылара быһаччы биллибэттэр. Былыргы кэмнэргэ бу дьайыылар биллибэттэрин иһин «таҥара биэрэр» диэн этэллэр.

- Дьон икки аҥы арахсаллар. Эр киһи биир өрүт буоллаҕына иккис өрүтэ дьахтар буолар. Бу арахсыы эт-сиин уратыларын тэҥэ, өй-санаа уратыларынан эмиэ биллэр.

- Баай уонна дьадаҥы диэн арахсыы. Дьон баайдарыттан-малларыттан, өйдөрүттэн-санааларыттан, үлэни-хамнаһы кыайалларыттан тутулуктанан икки аҥы арахсаллар.

Дьон бары тус-туһунаннар, бэйэ бэйэлэригэр маарыннаабаттар; эттэрэ-сииннэрэ уратылаахтарын таһынан өйдөрүн-санааларын уратылара ордук элбэхтэр. Аныгы ырыынак олоҕор киирбит баай-мал өйгө-санааҕа киллэрэр элбэх уратылара өйгө-санааҕа дьайыылара эмиэ улахан, бэйэни билиниигэ тириэрдэллэр.

Бары баай, кыахтаах дьон буолуохтарын баҕараллар. Былыргы кэмнэргэ баай буолуу «Таҥараттан бэриллэр» диэн этэллэрэ, ханнык эрэ биллибэт күүс чахчы баарын билинэллэрэ. Билигин байыы аҥардас өйтөн-санааттан тутулуктаах диэн санаа баһыйан сылдьар эрээри үгүс үрдүк үөрэхтээхтэр тиэтэйэллэриттэн, ычалара кыратыттан, харыстыыр санаалара аҕыйаҕыттан байыыны кыайан ситиспэттэр.

Байыыны ситиһэ сатыыр, үтүө диир баҕа санаа туоларыгар туох эбии көрдөбүллэр баалларын билии туһата улахан:

а. Киһи этин-сиинин туруга. Киһи төрүттэриттэн, өбүгэлэриттэн бэриллэн иһэр буор кутун уратыта.

б. Өйө-санаата сайдыыта. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык өйү-санааны иҥэринэрин төрөппүттэрэ ханнык итэҕэли тутуһаллара быһаарар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр «Дьон бары тэҥнэр» диэн этиини тутуһан дьон былыргы төрүттэрин уратыларын туһунан букатын да билбэт буола сылдьыбыттара. Дьадаҥылар өйдөрө-санаалара киэҥник тарҕаныытыттан сэбиэскэй дьон бары дьадаҥы буолуу ыарыытынан ыалдьар буолбуттарыттан, ханнык да үлэ-хамнас кыаттарбат буолуута үөскээбититтэн бу былаас эйэлээхтик эстибитэ.

Олох салгыы баран истэҕинэ былыргы үчүгэй төрүттээхтэр аныгы, ырыынак олоҕор инники күөҥҥэ тахсан иһэллэрэ биллэр буолла.

Дьон мөлтөх, дьадаҥы, ыарыһах, үлэни-хамнаһы кыайбат өттүлэрэ ким эрэ, атын киһи дуу көмөтүгэр кырдьык наадыйаллар. Атын ким да көмөлөспөт буоллаҕына, таҥараны итэҕэйэн, ол көмөлөһүө дии саныыллар, таҥараҕа элбэхтик үҥэллэр, таҥараны аһара улаатыннаран кэбиһэллэр.

Таҥараттан «Тугу эмэ аҕал, биэр» диэн көрдөһөр туһата суох. «Хантайан баран айаххын да аттаххына туох да ас түһэн кэлиэ суоҕа» диэн этии халлаантан бэлэми кэтэһии суох буолара ордугун биллэрэр.

Таҥара көмөтө диэн киһи бэйэтин өйүн-санаатын түмүнэн, кытаатыннаран биэрэр уратылаах. Таҥара тугу да бэйэтэ биэрбэт, арай киһи бэйэтин санаатын күүһүрдэн биэрэринэн дьулуурун, тулуурун улаатыннаран кыайыыга, ситиһиигэ тириэрдэр.

Үчүгэй тыллардаах алгыһы, мэлииппэни элбэхтик хатылааһын туһаны аҕалар. Элбэхтик үчүгэй тыллары хатылааһынтан алгыска, мэлииппэҕэ этиллэр үчүгэй санаа киһиэхэ бэйэтигэр, өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэринэн, өйүн-санаатын үчүгэйгэ уларытарынан, үчүгэй майгыны олохтуурунан туһата улаатар. Сахалар алгыһы мэлииппэ оннугар туһаналлар. Төрөөбүт тылынан этиллэр алгыс үтүө тыллара киһиэхэ тиийимтиэлэр, соннук санаалары үөскэтэллэр.

Үөрэҕи аҥардастыы эккирэтии буолбакка кыайыылаах үлэ-хамнас эрэ омугу сайыннарар, күүһүрдэр.

- “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн үөрэҕи тутуһуу. Айылҕаҕа туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, саҥанан солбуллан биэрэрин сахалар бары билэн олохторугар туһаналлар, уларыйыы кэллэҕинэ соһуйбаттар. Ол курдук хараҥа түүн кэнниттэн сырдык күнүс эбэтэр кырыалаах кыһын кэнниттэн самаан сайын тиийэн кэлэрэ хаһан да уларыйбаттар.

- Уҥа уонна хаҥас диэн арахсыы. Бу арахсыы дьон бииргэ муһунналлар эрэ үөскүүр. Ким эрэ түргэнник уларытыылары киллэрэ сатыыр буоллаҕына атыттар олус тиэтэйбэттэр.

- Итэҕэл икки өрүттээҕин арааран билэн олоххо туһаныы. Итэҕэл икки өрүттэрэ манныктар:

А. Таҥара итэҕэлэ. Оҕо сайдан, үүнэн иһэр өйүн-санаатын киһи буолуу суолунан салайан сайыннарыы.

Б. Үрүҥ айыы итэҕэлэ. Инники олорон ааспыт көлүөнэлэр туһалаах билиилэрин олоххо туһаныы.

- Икки омук тылын билии икки өрүттээх буолууну үөскэтэр. Киһи мэйиитин күүһүн-кыаһын толору туһаммат диэни наука эмиэ билинэр. Төрөөбүт тылын, омук олоҕун үөрэҕин билии мэйии хайа эрэ чааһын ылар буоллаҕына иккис омук тылын, олоҕун үөрэҕин билии мэйии элбэх чааһа үлэлииригэр тириэрдэн өй-санаа сайдыытын күүһүрдэр.

Сахалар ыган-хаайан кэриэтэ иккис, нууччалыы тылы билэргэ үөрэммиттэрэ таайан билигин өй-санаа сайдыытын ситиһэр кыахтара лаппа улаатта. Олоххо икки өрүттээх буолууну сахалар туһана сылдьалларын бэлиэтинэн икки утарыта өйдөбүллээх тыллары туһаналлара буолар. Ол курдук айыы диэн тылбыт киһи оҥорор быһыытын, саҥаны айыытын быһаарар. Ол иһин бу тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээх. Киһи үчүгэйи, туһалааҕы оҥорорун тэҥэ, сыыһаны-халтыны, куһаҕаны эмиэ оҥорон кэбиһэрин биллэрэр.

Сахалар Күн таҥара итэҕэллээхтэрин маннык этиилэрэ бигэргэтэллэр:

- Күн туллуута, күһэҥэ быстыыта.

- Күн киһитэ көмүскэс, айыы киһитэ аһыныгас.

- Күн сирэ көҥдөй, айыы суола аһаҕас.

Күнэ суох сиргэ олох суох. Бу быһаарыылары барыларын түмнэххэ Күн таҥара үөрэҕэ сахалар түмсүүлэригэр, биир санааланыыларыгар улахан көмөнү оҥорор.

Күн таҥара үөрэҕэ Айылҕа күүһүн-кыаҕын билиниигэ тириэрдэрэ дьон бары холбоһон биир санааланыыларын, Айылҕаны харыстыырга бары кыахтанын ууралларын ситиһиигэ тириэрдэр. Будда, Христос, Муhаммед таҥаралар киһи кыаҕын, өйүн-санаатын сайыннарыыга аналлаахтара, дьон бары үчүгэй киһи буолууну ситиһэр кыахтаннылар. Билигин Айылҕа уларыйан дьон Айылҕа күүһүгэр баһыттаралларын билиниилэрэ Айылҕа тутулуга Күн таҥара үөскээһинигэр тириэрдэр, бары биир санааланаллар. (3,5).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

3. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.