Көрдөө
Көрдөө диэн тугу эмэ булууга-талыыга баҕа санааны үөскэтинии, ыйыталаһыы аата.
Олох сайдан, өй-санаа тупсан, уларыйан, дьон-аймах үксээн иһиитэ киһиэхэ араас көрдөбүллэр элбээн, кэҥээн иһиилэригэр тириэрдэр. Ол курдук дьон тыа быыһыгар биир эмэ буолан сылдьар эрдэхтэринэ, ханнык да эбии көрдөбүллэр суох этилэр, киһи көҥүлүнэн, талбытынан сылдьар курдук сананара.
Билигин киһиэхэ, дьону кытта бииргэ олорууга, үлэҕэ-хамнаска, үөрэххэ аналлаах, хайаан да тутуһуллуохтаах көрдөбүллэр элбээн иһэллэр. Бу көрдөбүллэри халбаҥнаабакка толорор оҕо киһи буолууну ситиһэр уонна киһи быһыылаахтык биирдэ бэриллэр олоҕун олорор кыахтанар.
Киһи хараҕынан көрөн олус элбэх билиини иҥэринэр. “Истибиттээҕэр көрбүт ордук” диэн этии көрүүнэн элбэҕи арааран билиэххэ сөбүн биллэрэр.
Көр диэн хараххынан көр, үөрэҕи, билиини көрөн иҥэрин диэн баҕа санааны тириэрдии буолар. Бу тыл кими, тугу эмэ харай, дьаһай, бэрий диэн эмиэ өйдөбүллэрдээҕин тэҥэ, көрү-нары, оонньуулары көрүүнү эмиэ биллэрэр.
Көр диэн үөрүү-көтүү, көрүлээһин аата. Көр-күлүү элбээн барыыта таһаарыылаах үлэ-хамнас аҕыйыырыгар тириэрдэр. Дьоҥҥо көр көөчүктэнэн аһара барыыта, дьон бары көрүлээһиннэрэ көөчөөн көрө диэн ааттанар уонна үлэ-хамнас кыаллыбатыттан, аҕыйааһыныттан ордук тэнийэр. (1,25).
Көрдөө диэн кими-тугу эмэ булаары ирдээ, эккирэт уонна кимтэн эмэ тугу эмэ ирдээ, модьуй диэн өйдөбүллээх. (2,231).
Көрдөө диэн тугу эмэ булуу-талыы, ыйыталаһыы аата. Оҕо улаатан иһэн ону-маны барытын көрдөөн иһэрэ эбиллэр. Оҕо көрдөөбүтүн барытын төрөппүтэ тук курдук толорон иһэр буолуута, оҕото онно үөрэнэн хаалыытыгар, көрдөөһүнэ ордук эбиллэригэр тириэрдэрэ, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыытын үөскэтиэн сөп. Ол иһин төрөппүт оҕо көрдөөтөҕүн аайы тутатына толорон испэккэ, кэтэһиннэрэн, баҕа санаатын үөскэтэн баран биэрдэҕинэ, соннук үгэс үөскээһиниттэн, кэлин бэйэтэ ону оҥороругар олук ууран биэрэн туһалыа этэ.
“Көрдөөбүт көмүһү булар” диэн өс хоһооно булууга-талыыга баҕа санаа баар буоллаҕына эрэ туоларын быһаарар. Ол аата аан маҥнай баҕа санааны үөскэтинии оҕоттон, киһиттэн ирдэнэр. Үтүөнү, үчүгэйи оҥорор баҕа санаалардаах киһи таҥаралаах киһи диэн буолар. Көрдөөһүн кыһаныыны, хамсааһыны, ханнык эрэ үлэни оҥорууну биллэрэринэн туһалаах үлэни үөскэтэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн көрдөөһүн аһара барыыта “Көрдөөбүккүн ылыаҥ” диэҥҥэ тиийэн хааллаҕына, кэһэйии, онно-манна түбэһии кэлиэн сөп. Ол курдук этиһэ-охсуһа сатыыр киһи хаһан эрэ бэйэтэ оннукка түбэһэрэ ити этиинэн бигэргэнэр. Киһи быһыытын бу уратытын сахалар билэн “Муостаах муостааҕы көрсүөҕэ” диэн былыр үйэҕэ өс хоһооно оҥорбуттар. Бу уларыйыы көрдөөһүн аһара барыыта күүс дьайыыта, ирдэбил үөскээһинин биллэрэр.
Тугу эмэ булууга-талыыга, көмөҕө наадыйар бэйэ баҕа санаатын атыттарга биллэрии көрдөһүү диэн ааттанар. Көрдөһүү ким, хайдах көрдөһөрүттэн быһаччы тутулуктаах, күүһэ кыратынан туолбакка хаалыан эмиэ сөп. Тылынан этиллэр көрдөһүү хайдах этиллэриттэн, дорҕоонноруттан ордук улахан тутулуктааҕын көрдөһө үөрэммиттэр билэн ордук таба туһаналлар.
Көрдөбүл диэн көр диэн төрүттэн үөскээбит тыл. Бу тыл өй-санаа сайдыытын, көрүүттэн үөрэҕи ылыныытын уонна олору бэйэтин санаатынан, кыаҕынан толоруутун быһаарар. Көрөн, истэн үөрэнии өй-санаа ситиһэр үөрэҕэ. Өй-санаа быһаарыыларын киһи бэйэтэ ылынан толоруута, күүһүнэн дьайыыта көрдөбүл туолуутун үөскэтэрэ өй-санаа киһини баһылаан салайарын, күүс онно көмөлөһөөччү буоларын биллэрэр.
Суолга туруоруллубут знактар суоппардарга аналлаах көрдөбүллэри биллэрэллэр. Олору суоппар хайаан да толороро ирдэнэр. Көрдөбүл өйгө-санааҕа олоҕурарыттан суол быраабылаларын толорбот суоппардарга ирдэбил, күүс дьайыыта үөскүүр. Быраабылалары кэһии төһө улаханыттан көрөн сэрэтии, ыстараап эбэтэр массыына ыытарга бырааптарын былдьааһын туттуллар.
Киһи элбэх араас быһыылары оҥорор. Киһи оҥорор быһыылара туһата суохтарынан уонна туһалаахтарынан көрөн икки аҥы арахсар буоллахтарына, субу кэмҥэ оҥоруллумуохтарын сөбүттэн уонна хайаан да оҥоруллуохтаахтарынан көрөн эмиэ икки аҥы арахсаллар.
Киһи хайаан да оҥоруохтаах быһыыларыттан көрдөбүл үөскээн тахсар. Ол курдук киһи буолуу бэйэтэ араас элбэх көрдөбүллэрдээх, киһи быһыытын, сиэри тутуһууну, аһара барбаты, бэйэни туттунууну, кыанары эрэйэр. Оҕо улаатан иһэн олору барыларын тутуһар, толорор, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар буоллаҕына эрэ киһи буолууну ситиһэр, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыахтанар.
Өй-санаа көрдөбүллэрэ субу кэмҥэ сымнаҕастар, толорумуохха эмиэ сөп курдуктар. Бу көрдөбүллэр киһиэхэ элбэхтик, хос-хос дьайыыларыттан үгэс буола кубулуйдахтарына эрэ, киһи олору бэйэтэ, таһыттан ыгыыта, этэн биэриитэ суох толоро, олоҕор тутуһа үөрэнэринэн аан маҥнай оҥоро үөрэниигэ сымнаҕас курдуктар.
“Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн өй-санаа көрдөбүллэрин толорбот буолууттан ирдэбил үөскээн тахсара төрөппүттэр оҕолорун өйдөрүн-санааларын харыстаабаттарыттан, аһара туттунуулары оҥорон эдэр олохторун кылгаталларыгар тириэрдиэн сөп. (3,124).
Өй-санаа көрдөбүллэрин толорбот буолуу холобурдарын массыынанан айаннааһынтан булуу ордук итэҕэтиилээх. Суол быраабылаларын көрдөбүллэрэ массыынанан айаннаан иһэр киһиэхэ суол знактарын, ойууларын көрүүттэн үөскээн, олор көрдөбүллэрин толорорун ирдииллэр. Айыыны оҥоро сатыыр киһи атыттардааҕар түргэнник, суол быраабылаларын тутуспакка, ураты киһитин билинэн айанныыра араас абаарыйалар элбииллэрин үөскэтэр. Билигин Россия суоппардара айыыны оҥоруу ыарыытыгар ыллараннар суол знактарын, ойууларын көрөн, тутуһан айаннаабаттарын, өй-санаа көрдөбүллэрэ субу кэмҥэ сымнаҕастарын иһин толорботторун киһи өлүүлээх абаарыйалар элбээн иһэллэрэ биллэрэллэр.
“Сытар полицейскай” диэн массыына сылдьар суолугар анаан-минээн оҥоруллар сэттэ сантиметр үрдүктээх мэһэй, массыынанан түргэнник кэллэххэ, көлүөһэттэн охсон айаннаан иһэр түргэни кыччатары модьуйар. “Сытар полицейскай” диэн күүс дьайыыта буолан, ордук туһалаахтык дьайара бигэргэтиллэн, биһиги куораппыт суолларыгар эмиэ элбээн эрэллэр. Бу, күүс дьайыылара элбээн иһиилэрэ, дьон төһө да үрдүк үөрэхтэммиттэрин иһин өй-санаа оҥорор көрдөбүллэрин толорботторо дьайыыта мөлтөҕүттэн тутулуктааҕын, күүскэ билигин да кыаттарарын биллэрэр.
Билигин суоппардарга суол быраабылаларын тутуспат иһин ыстараап улаатыыта өй-санаа көрдөбүллэрин толорбот буолууну аҕыйатар сыаллаах. Ирдэбил, ыстараап ыараабытын кэнниттэн бэрээдэги кэһээччилэр, суол быраабылатын тутуспаттар биллэрдик аҕыйаатылар диэн этэллэр. Бу этии өй-санаа күүскэ чахчы кыаттарарын биллэрэрин тэҥэ, өйү-санааны туһалаах, сайдыыны, тупсууну аҕалар диэки өттүгэр күүс эрэ илдьэрин, ол диэки хамсатарын быһаарар. Ол аата төһө да өй-санаа баарын иһин күүһэ суох, сайдыы, тупсуу суох буолар.
Өй-санаа ханнык да күүһэ суоҕа хаһан баҕарар биллэриттэн, аҥардастыы өй-санаа дьон олоҕор туһата кыра. Сайдыы, үөрэх олоххо чэпчэкини, сымнаҕаһы батыһыыга ыҥырарыттан, оннук өй-санаа дьону мөлтөтөр, күүһэ-кыаҕа суох буолууларыгар тириэрдэр, сайдыыны, тупсарыыны аҕалбат.
Аҥардастыы өй-санаа, үөрэх дьоҥҥо халыйыыны, мөлтөөһүнү үөскэтэрэ быһаарыллар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр аҥардастыы үөрэҕи эрэ өрө тутуу аһара барбытынан үлэ-хамнас хаалыыта үөскээбититтэн бу былаас бэйэтэ эстибитэ.
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.
2. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.
3. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
 |
Бу ыстатыйаны тупсарарга?:
|