Көстүбэт эйгэ

Көстүбэт эйгэ диэн киһи хараҕар көстүбэттэр сылдьар сирдэрин сахалар ааттыыллар. Көстүбэттэр элбэхтэр; иччилэр, үөрдэр, айыылар бары көннөрү киһиэхэ көстүбэттэр. Ону тэҥэ, киһи тугу соһуччу көрө түспүтэ, билбэтэ, араас абааһылар көстүбэттэргэ киирсэллэр.

Биһиги сахалар өй-санаа үөрэхпитин бэйэлэрин кэмнэригэр өйү-санааны баһылаабыт ойууннарбыт олус былыргы кэмнэртэн ыла сайыннаран кэлбиттэрин сэбиэскэй былаас хам баттаан, умуннаран кэбиһэ сыспытын билигин көннөрөн, салгыы сайыннаран эрэбит.

Сахалыы өй-санаа үөрэҕин билбэт, нууччалары быһаччы үтүктэр дьон «чараас эйгэ» диэн этиини элбэхтик тутталлар. Чараас эйгэ диэн этии арҕааҥҥы омуктары быһалыы үтүктэ сатааһын, «Тонкий мир» диэн этиини туруору тылбаастааһын буолар уонна сахалыы өй-санаа үөрэҕэр өйдөбүлэ, суолтата сөп түбэспэт.

Сахалар былыр-былыргыттан көннөрү киһи хараҕар көстүбэт атын эйгэ баарын билэннэр, үөрэтэннэр, туспа араараннар «Көстүбэт эйгэ» диэн ааттаабыттарын мантан инньэ туһаныа этибит. Көстүбэттэр диэн атын дойдуга сылдьалларын билэн Ол эбэтэр Анараа дойду диэн ааттаабыттар.

Көстүбэт эйгэ диэн ааттааһын бу эйгэни толору быһаарыыга сөп түбэһэр. Көстүбэт эйгэҕэ көннөрү киһи хараҕар көстүбэт эрээри атын дьайыыларынан; сибиэнинэн, түүлүнэн биллэр бары көстүүлэр; иччилэр, абааһылар киирсэллэр.

Көстүбэт эйгэ биһиги тулабытыгар баар, көннөрү киһи хараҕар биллибэт. Көстүбэт эйгэни кытта быһаччы сибээстээхтэринэн көрбүөччүлэр, аһаҕас эттээхтэр буолаллар. Кинилэр хаһан баҕарар көстүбэт эйгэни кытта сибээстэһэн ылыахтарын сөп. Көннөрү киһи көстүбэт эйгэни кытта түүлүнэн сибээстэһэр. Бу тутугугу сахалар былыргы кэмнэртэн арааран билэн “Көхсүттэн көнтөстөөх” диэн этэллэр уонна Үөһээ дойдуттан тутулукпут диэн быһаараллар.

Көстүбэт эйгэ киһиэхэ дьайыыта субу диэн биллибэтэҕин да иһин туруга суох өйдөөх-санаалаах киһи оҥорор быһыытын сыыйа-баайа уларытыан сөбүн тэҥэ, биир эмэ түбэлтэҕэ араас көстүүлэринэн мэһэйдээн сыыһа-халты туттунууга тириэрдэр кыахтаах. Ол курдук киһи кыра оҕо эрдэҕинэ иитиллибит ийэ кута үйэтин тухары бэйэтин салайыыга, оҥорор быһыыларыгар кыттыһа сылдьар. Бу ийэ кут көстүбэттэри кытта быһаччы сибээстээҕэ түүлгэ тус-туспа бэлиэлэринэн көстөрүнэн быһаарыллар. Итини тэҥэ түүл ийэ кут өйдөбүллэринэн таба тойонноноро киһи көстүбэт эйгэни кытта ийэ кутунан тутулуктааҕын биллэрэр.

Онон көстүбэттэри үөрэтии олус былыргы кэмнэртэн ыла саҕаланан баран өй-санаа сайдыытын кытта тэҥҥэ сайдан, эбиллэн, уларыйан иһэр. Дьон көстүбэттэртэн өйдөрө-санаалара туспатын, уратытын арааран билэннэр, олору бэйэлэриттэн атын сиргэ арааран туспа дойдуга олохтуу сатыыр этилэр. Бу улахан дьайыылаах уратылары өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан иһэр дьон бары билэн олохторугар таба туһаныахтара этэ.

Олус былыргы кэмнэргэ бары көстүбэттэр сылдьар сирдэрэ дьон сылдьар сирдэриттэн туспа араарыллара, атыннык, ол дойду, анараа дойду диэн ааттанара. Оччотооҕу, олус былыргы кэмнэргэ, олоҥхо кэмин саҕана дьон өйө-санаата ситэ сайда илигинэ олорор сирдэрин, сири-дойдуну икки аҥы эрэ араараллара:

1. Бу дойду диэн дьон бэйэлэрэ сылдьар, олорор сирдэрин ааттыыллара. Бу кэмҥэ дьон бэйэлэрэ икки аҥы эрэ арахсаллара, үчүгэй бэйэ дьоно айыы дьоно диэн ааттаналлара, онтон атыттары барыларын абааһыларынан ааттаан сэриилэһэллэрэ, өлөрсөллөрө.
2. Ол эбэтэр анараа дойду диэн бары көстүбэттэр сылдьар сирдэрин этэллэрэ. Анараа дойду дьоно диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, араас сибиэннэр, иччилэр, абааһылар буолаллара.

Олус былыргы, олоҥхо кэмин саҕана дьон бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааттанар эрдэхтэринэ, көстүбэт эйгэни барытын уонна атын бэйэлэрин курдуктары абааһыларынан ааттыыллара. Дьон бэйэ-бэйэлэрин хардары-таары абааһынан ааттастахтарына, үөҕүстэхтэринэ билигин да өлөрсүүгэ тиийэллэрэ сэриилэр тохтообокко буола туралларынан быһаарыллар.

Дьон олорор сирдэрин маннык икки аҥы араарыы киһи өйө-санаата ситэ сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араара иликтэринэ үөскээбит, олоххо туттулла сылдьыбыт өйдөбүл буолан сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар. Ол аата өй-санаа тупсан, үчүгэйи оҥорор дьон өссө баар буола иликтэринэ сири-дойдуну маннык икки аҥы эрэ араарар эбиттэр. Бу кэмҥэ дьон бэйэлэрэ эмиэ икки аҥы арахсыылара айыы диэн бэйэ дьоно уонна абааһы диэн атын, туспа куһаҕан дьон ааттаналлар эбит. Ол абааһыларынан ааттаммыт куһаҕан дьону кытта охсуһаллара, сэриилэһэллэрэ.

Таҥара, өй-санаа үөрэҕэ дьон өйө-санаата сайдан иһэрин биллэрэр ураты бэлиэлэрдээх. Ол курдук былыргы христианнар, сири-дойдуну икки аҥы; бу дойду уонна ол, анараа дойду диэн арааралларыттан үҥэллэригэр икки дойду бииргэ холбоһууларын, сибээстэрин биллэрэн икки тарбахтарын бэйэ-бэйэлэригэр холбуу тутан кэриэс охсуналлара.

Дьон өйө-санаата өссө сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны икки аҥы арааран билэ иликтэринэ өй-санаа киһи уонна кыыл, сүөһү өйө-санаата диэн икки аҥы арахсаллара. Өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыыта икки тарбаҕы холбуу тутан үҥүүгэ эмиэ сабыдыаллыыра.

Кэлин дьон ахсааннара элбээн, өй-санаа салгыы сайдан, тупсан киһини санаата салайара арыллан үчүгэй уонна куһаҕан санаалары саныыр, оннук быһыылары оҥорор бэйэ дьоно баар буолбуттара биллибитигэр айыы дьонун үчүгэй уонна куһаҕан санаалаахтар диэннэргэ икки аҥы араарар буолуу саҕаламмыт.

Дьон олус былыргы кэмнэргэ киһи уонна сүөһү диэн икки аҥы эрэ арахсар эбит буоллахтарына, киһи өйө-санаата салгыы сайдыыта, үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу элбээһинэ, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэн тус-туспа санаалартан тутулуктаах быһыылар буолаллара быһаарыллан биир киһи өйүн-санаатын икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыы үөскээбитэ.

Киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсыылара үһүс, тэҥнэһиини үөскэтэр хайысха баарын арыйбыта. Ол курдук өй-санаа салгыы сайдыыта, киһи оҥорор быһыылара өссө үчүгэй киһи оҥорор быһыыларынан эбиллиитэ үһүс хайысха үөскүүрүгэр тириэрдибитэ.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны дьон арааран билэр буолбуттарын кэннэ «Туох барыта үһүстээх» диэн этии уонна үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээбит. Ол курдук үчүгэй уонна куһаҕан тус-туспа хайысхалардаах дьайыылар буоллахтарына, олор икки ардыларыгар үһүс, сөп түбэһии, тэҥнэһии хайысхата хайаан да баар буоллаҕына табыллар.

Дьон олохторугар тэҥнэһиини куруук оҥоро сылдьыахтаахтарын биллэрэн «Туох барыта үһүстээх», «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыылар үөскээбиттэр уонна олоххо киирбиттэр. Ити курдук өй-санаа салгыы сайдыыта, тупсуута өйү-санааны үс аҥы араарыыны таһааран үс дойду үөскээһинигэр тириэрдибитэ уонна сахалыы үөрэҕинэн манныктарга арахсаллар:

1. Үөһээ дойду. Бу дойдуга айыылар олороллор. Айыылар үрүҥ, үчүгэй уонна хара, куһаҕан диэн икки аҥы арахсаллар. Итини тэҥэ элбэх үчүгэй санаалар, үгэстэр мунньусталларын тэҥэ, аҕыйах ахсааннаах куһаҕан санаалаах үгэстэр Үөһээ дойдуга эмиэ бааллар.
2. Орто дойду. Дьон бэйэлэрэ олорор, сылдьар сирдэрэ. Үчүгэй уонна куһаҕан быһыылаах дьон бииргэ сылдьаллар, олохторун оҥостоллор.
3. Аллараа дойду. Бу дойдуга бары куһаҕаннар, хара санаалар, абааһылар мунньусталлар.

Өй-санаа сайдыбытын, тупсубутун, үчүгэйи оҥорооччулар баар буолбуттарын биллэрэн православнай таҥара үөрэҕэр үс дойдуну бииргэ холбоон, үс тарбахтарын холбуу тутан үҥээччилэр үөскээн сайдан, тэнийэн, атыттары баһыйан туоратан испиттэрэ.

1656 сыллаахха православнай таҥара дьиэтин Собора Никон үлэтин ылыммыта уонна икки тарбахтарын холбуу тутан үҥээччилэри кырыыска ыыппыта. (1,426). Бу кэмтэн ыла саҥа сайдан, үүнэн тахсыбыт, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэммит христианнар үс тарбахтарын холбуу тутан кириэстэнэллэрэ хайаан да ирдэнэр буолбута. Бу икки тус-туспа өйү-санааны тутуһар үөрэхтэр уһун кэмҥэ охсуһууларын түмүгэр сайдан иһээччилэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарааччылар, үс тарбахтарын холбуу тутан үҥээччилэр баһыйаннар, хаалбыт өйү-санааны тутуһааччылары, икки тарбахтарын холбуу тутан үҥээччилэри туораппыттара, киэр үүрбүттэрэ, кыйдаабыттара.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр Аан дойду үс дойдуга; Үөһээ, Орто, Аллараа дойдуларга арахсыбыта быданнаабыт уонна бу дойдуларга барыларыгар үчүгэй уонна куһаҕан айыылар, дьоннор, абааһылар бааллар. Онтон нууччалар православнай таҥараларын үөрэҕэр Үөһээ дойдубутун Ырай диэн ааттаабыттар уонна аҥардастыы үчүгэйдэр эрэ мустар дойдуларыгар кубулуппуттар. Онтон Аллараа дойдуга аҥардастыы куһаҕаннары эрэ мунньар сир оҥорбуттар.

Өй-санаа сайдыыта киһи оҥорор быһыыларын тупсаран үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну тус-туспа арааран быһаарыыны үөскэппитэ, олоххо киллэрбитэ. Үчүгэйи элбэхтик оҥорор дьон үөскээбиттэрэ, сиргэ үчүгэй быһыылар элбээбиттэрэ, олох тупсубута. Улахан таҥара үөрэхтэрэ барылара үчүгэйбит дэнэр дьон салайыыларыгар киирбиттэрэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан этэр буолбуттара, өйү-санааны икки аҥы араарбыттара. Арай сахалар таҥаралара аһара тоталитарнай, диктаторскай буолбатаҕынан киһи оҥорор быһыылара биир, айыы диэн тылынан этиллэр уонна икки өрүттэнэн үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан быһаарар.

Билигин сахалыы өй-санаа үөрэҕэ өссө сайдан истэҕинэ айылҕаҕа уонна киһи оҥорор бары быһыыларыгар тэҥнэһии баар буолуохтааҕын быһаарыытын олоххо киллэрии ирдэнэр. Олоххо тэҥнэһиини тутуспат буолуу, хайа эрэ, аҥар өттүн диэки халыйыы дьон-аймах эстиилэригэр тириэрдэрэ ханнык да саарбахтааһына суох буолла. (2,22).

Туһаныллыбыт литература

1. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. – М.: Эксмо; Форум, 2007. – 960 с.

2. Каженкин И.И. Орто дойду олоҕо. - Дьокуускай: 2019. - 158 с.