Үөр

Үөр диэн элбэхтэр бөлөхтөһөн сылдьыылара эбэтэр улахан бытарыйыыта ааттанар.

Киһи өйө-санаата хайдах тус-туспа арахсалларын былыргы сахалар билэллэр. Саха ойууннара киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэн итилэри былыр үйэҕэ быһаарбыттар. Сахалар үөрэхтэринэн киһи бэйэтэ: этэ-сиинэ уонна үс; буор, ийэ уонна салгын куттара бары бииргэ сүр диэн ис күүһүнэн холбуу тутуллан сырыттахтарына эрэ киһи эттээх-сииннээх, тыынар тыыннаах буолар, онно эбии өйдөнөн-санааланан киһи буолан сылдьар кыахтанар.

Эстибит, быстыбыт, санаата букатыннаахтык түспүт киһини сахалар «Сүрэ тостубут» диэн этэллэр. Сүр тостуута, суох буолуута санаа түһүүтүн, өй көтүүтүн, киһи буолан бүтүүнү, сүөһү өйүгэр-санаатыгар төннүүнү бэлиэтиир. Сүр диэн киһи өйүн-санаатын, куттарын холбуу тута сылдьар ис күүһэ буолар. Бу күүс киһини киһи оҥорор.

Киһи салгын кута арахсан бардаҕына - иирэр, өйө көтөр, буккуллан ылар киһи буолар. Салгын кут арахсан барыыта «Өйө көппүт» диэн этиинэн бэлиэтэнэр. Арыгыны элбэхтик иһии өй көтүүтүгэр тириэрдэринэн итирэн өйө көппүт киһи куһаҕаннык быһыыланарын, сүөһү курдук буоларын дьон үөрэтэн билбиттэр. Салгын кут быстах кэмҥэ көтөн эбэтэр арахсан ылыыта «Өйө баайыллан ылар» диэн этиинэн эмиэ толору бэриллэр.

Киһи өллөҕүнэ куттара арахсан бараллар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи салгын кута үрэллэн ыһыллар, онтон ийэ кута Үөһээ дойдуга тахсан бэйэтин уратытынан, туспатынан айыы буолар. Үчүгэйи оҥорбут буоллаҕына Үрүҥ айыы буолан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туттуллар кыахтанар, онтон куһаҕаны оҥордоҕуна Хара айыы буолан умнуллууга аналланар.

Туох эмэ олус кыралар, биирдиилээн сылдьаллара кыаллыбат буоллаҕына үөр буолан, холбоһон сылдьаллар. «Бөрө үөрэ», «Сылгы үөрэ» диэн элбэх бөрөлөр, сылгылар холбоһон бииргэ сылдьалларын ааттанар. Yөрэ диэн араас астартан холбуу булкуллан оҥоруллубут аһылык сахаларга эмиэ баар.

Үөрэх диэн үөр уонна ээх диэн тыллар холбоһууларыттан үөскээбит. Элбэхтэр этиилэрин ылын, иҥэрин, сөбүлэс диэн буолар. Бэйэлэрэ кыра-кыра, тус-туспа эрээри бииргэ холбоһон сылдьар өй-санаа холбоһуктара эмиэ үөр диэн ааттаналларын үөр буолуу диэн баара биллэрэр.

Былыргылар этэллэринэн куһаҕаннык өлбүт киһи кута кыайан Үөһээ дойдуга тахсыбатаҕына үөр буолар. Быстах өлүүгэ түбэһэн, эдэр сааһыгар өлбүт киһи ийэ кута ситэ сайдыбатаҕына, кыайан Үөһээ дойдуга тиийбэккэ хаалар. Кини кута бэйдиэ сылдьар үөр буолар. Урут тыыннаах эрдэҕинэ сылдьыбыт сирдэринэн көҥүл сылдьарыгар тиийэр. Хас киһи барыта көрүөн сөп. Ордук аһаҕас эттээх дьон араас үөрдэри, абааһылары элбэхтик көрөллөр.

Өлөрүллүбүт дьон куттара эмиэ ханна да ырааппакка эрэ чугас сылдьаллар, сыһыаннаах дьоҥҥо биллиэхтэрин сөп. Үөрү саха дьоно былыргыттан билэллэр. Урукку итэҕэлинэн, бэйэтигэр тиийинэн эбэтэр оһолго өлбүт киһи кута абааһы буолан тыыннаах курдук сылдьара үөр диэн ааттанар. (1,217).

Салгын кут үөр буолар диэн быһаарар Курууппа ойуун. (2,34). Бу этии сыыһа. Салгын кут диэн өссө үгэскэ ситэ кубулуйа илик өй-санаа ааттанар. Өй-санаа үөрэх буолан умнуллубат үгэстэри үөскэттэҕинэ ийэ кут таһымыгар тиийиэн сөп. Түүл үгүс көстүүлэрэ үгэс буолбут, ол аата ийэ кут таһымыгар тиийбит өйдөбүллэринэн табатык тойонноноллор.

Моҥнон өлбүт, анньынан, оһоллонон, иирэн өлбүт, абааһы буолан өлбүт киһи дууһатын туох да туппат эбит. Орто дойдуга хаалан үөр буолар. Маннык өлбүт киһи аатын ааттаабаттар эбит, абааһы буолла диэн куттанан. Үөрдэр абааһы буолаллар. Кырдьаҕас оҕонньор, оҕо үөр буолбат. Киһи бэйэтин аймахтарыгар үөр буолар. Атын ыалга баран үөр буолбат. Үөртэн туттаран ойуун буолаллар. (2,48).

Үөр - былыргы саха итэҕэлинэн киһи кута абааһы буолта. Бэт былыргы кэмҥэ Омоҕой баай мааны кыыһа моҥнон, ыйанан өлөн Аан Чээкэй диэн харах абааһыта буолбут. Ол тэҥэ Чуонах ууһа хотун - брааскай омук Иирэр Саар кыргыттара: Тайахтаах Натааһа, Баттахтаах Маарыйа, Өксөкүлээх өрө харах Өрүүнэ той диэннэр. Болугур, Аллан, Игидэй, Бахсы айыылара кэнники үөскээбиттэрэ бааллар. Кинилэр бары баай олоҕор үөскээбит, баай удьуордара, ону кэнники айыы диэн аат биэрбиттэр. Ол үөрдэр айыылаах-буруйдаах куттара үөһэ көппөккө отто дойдуга уста сылдьаллар. Кырыыска этиллэн, кырамаҥҥа анньыллан үөр буолаллар. Үөрдэр куттара дьабыҥҥа кыайан көппөккө айыы-үөр буолаллар эбит. (3,313).

Өлбүт киһи кыайан Үөһээ дойдуга барбакка хаалбыт ийэ кута ыһыллан, бытарыйан үөр буолара быһаарыллар. Эдэр саастарыгар оһоллорго, быстах өлүүлэргэ түбэһэн өлбүт дьон ийэ куттара үөр буолан олорбут сирдэрин чугаһынан сылдьаллар. Киһи өлөрүгэр быстахтык быһыыланан куһаҕан санааларын илдьэ бардаҕына эбэтэр бэйэтэ даҕаны куһаҕан санаалардаах өллөҕүнэ кута үөр диэн буолар. Куһаҕан санаа мунньустуутуттан, тардыһыытыттан үөр ыарахан буолан, үөһээ диэки кыайан тахсыбакка, аллараа дьон олорор сирдэринэн сылдьарга күһэллэриттэн дьоҥҥо көстөр, биллэр.

Куһаҕан санааларынан туолбут кут, ол аата үөр, бу санаалар бэйэ-бэйэлэрин кытта тардыстыыларыттан кыайан үрэллэн, ыһыллан хаалбакка, ыраах барбакка чугас сылдьалларыттан дьоҥҥо көстөр, биллэр буолаллар.

Киһи бэйэтин өлөрүнүүтэ диэн олус куһаҕан, ыар быһыы, хара айыыны оҥостунуу буолар. Маннык ыар быһыыны киһи куһаҕан санаалара мунньустан элбээтэхтэринэ, олоххо дьулуурун, үчүгэй санааларын баһыйдахтарына оҥорор. Бу киһи кута куһаҕан санаалара элбэх буолан үөргэ кубулуйара чахчы.

Үөрдэр бэйэлэрэ ханна да барбаттар, чугас урут олорбут сирдэрин аттыгар сылдьаллар. Аһаҕас эттээх дьон үөрдэри элбэхтик көрөллөрө бэлиэтэнэр. Yөр ордук элбэхтик бэйэтин аймахтарыгар көстөн биллэр. Өлөөрү сытар дьон аймахтарыгар хом санаалаах буолуулара элбэҕиттэн үөр аймахтарга көстөр дииллэр.

Yөрү дьон билигин да көрөллөрө биллэр. Улааппыт кыргыттара көрбөккө быраҕан барбыт эмээхсиннэрэ өлбүтүн кэннэ дьиэтин атыылаан кэбиспиттэр. Кэлин бу дьиэҕэ олорор дьон эмээхсини көрөллөрүн таһынан куукунаҕа араас тыаһы-ууһу истэллэр эбит. Ууга түһэн соһуччу өлбүт киһи дьиэтигэр звоноктаан, ааны астаран киирэн кэлэн кириэһилэҕэ олорунан кэбиһэрин дьиэлээхтэр бары көрөллөрө эмиэ биллэр.

Үөр диэн этиттэн-сииниттэн арахсыбыт өй-санаа биир уларыйан сылдьар көрүҥэ буолар. Былыргы хомуһуннаах ойууннар үөрү тутан ылан онно-манна хаайан эбэтэр ыраах үтүрүйэн, суох, биллибэт оҥороллоро кэпсээннэргэ ахтыллаллар. (4,16).

Туһаныллыбыт литература

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

2. Н.Н.Яковлев. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

3. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.

4 "Туймаада" хаһыат. №296. 17.03.2016.