Оттомо суох буолума, киһиргээмэ

Оттомо суох буолума, киһиргээмэ диэн сахалар таҥараларын "Тоҕус айыыны оҥорума" диэн үөрэҕин этиитэ.

Оҕо бары оҥорор быһыытыгар сыыһа туттубат, сэрэхтээх буоларга үөрэнэригэр элбэх бириэмэ наада. Кини бары оҥорор быһыыларын үөрэтэн, хаста, уонна боруобалаан, билэн табатык оҥорор буолара хайаан да ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр.

Киһи сыыһа-халты туттунара оттомо суох буолуутуттан уонна киһиргээһиниттэн ордук улаатарын, эбиллэрин иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ, онтон сэрэтэ сатаан оттомо суох буолума, киһиргээмэ диэн үөрэтэр.

Оҕо олус мэниктээн, киһиргээн бардаҕына хараҕа кытта сүүрэлээн, тугу да дьүүллээн-дьүһүннээн таба көрбөт буолан, дьэргэччи көрдөҕүнэ, сыыһа-халты туттунара элбиириттэн хайаан да харыстыахха, тохтотуохха наада. «Аһара мэниктээмэ» диэн этии мэниктиир өй-санаа аһара барарын хааччахтыыр, ол аата оҕо өйө-санаата ыһылларын суох оҥорон оҕону харыстыыр аналлаах.

Интэринээккэ олорор оҕолорго киһиргэтии, тэптэрэн биэрии улахан оҕолортон баар буолааччы. «Мин киһим кыайыаҕа» диэн кыра уолаттары тэптэрии, киһиргэтэн биэрии кэнниттэн сутуругунан киирсиилэр көрү-күлүүнү сорохторго үөскэтэллэрэ, киирсээччилэргэ туох да үчүгэйи аҕалбат этэ. Арай бу киирсиилэр ханнык эмэ эрчиллии буолан олоххо оннуну булунууга көмөлөөхтөр.

Оттомноох буолуу диэн ону-маны дьоһуннаан өйдөөһүн, дьоһуннаахха болҕомтону хатааһын, дуоспуруннаах буолуу ааттанар. Өй-санаа ыһылла, үрэллэ сылдьыытын оттомноох, болҕомтолоох буолуу тохтотор, оннун булларан, туруктаах оҥорор. Барыга-бары болҕомтолоохтук сыһыаннаһыы оттомноох буолууга тириэрдэн өйү-санааны ыһылларыттан, туруга суох буоларыттан харыстыыр.

Болҕомто диэн өйү-санааны биир сыалга туһаайыы, түмүү, үчүгэйдик өйдөөн истии, таба көрүү аата. Өйү-санааны саҥа санаалар киирэллэригэр бэлэмнээһин, атын, быстах санаалартан ыраастааһын аата болҕомтолоох буолуу диэн ааттанар.

Атыны саныы, санаатыгар ону-маны, буолары-буолбаты оҥорон көрө сылдьар киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар атын туох да саҥа санаа, үөрэх кыайан киирбэт. Оннук киһини «Санаатыгар аралдьыйар» диэн сахалар этэллэр. Үөрэх кэмигэр атыны саныы сылдьыы үөрэтэр киһи этэрин табан истибэт буолууну үөскэтэн оҕо үөрэҕи өйдүүрүн мэһэйдиир.

«Истибитэ аҥар кулгааҕынан тахсар» диэн бойҕойон истибэтиттэн туох этиллибитин таба өйдөөбөккө хаалар киһини этэллэр. Дьалбаа оҕо – киһи этэрин таба истибэт, санаата атыҥҥа аралдьыйан иһэр оҕо аата. Мэниктээһин өй-санаа туруга суох буолуутугар тириэрдэр. «Мэниктээн өйө көппүт» диэн этии мэниктииртэн өй кытта көтөрүн бэлиэтиир.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн болҕомтолоох, боччумнаах буолууга үөрэппэтэххэ мэниктиириттэн аһара дьалбаа, өйө-санаата туруга суох, туох быстах санаа өйүгэр көтөн түһэрин кытта оҥоро охсор кыахтаах буола улаатар. Оҕо өйө-санаата киһи оҥорор быһыыларын аһара барар, куһаҕаны оҥоруу өттүгэр халыйар кыахтааҕыттан харыстаан сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Оттомо суох буолума, киһиргээмэ» диэн үөрэтэр.

Өйү-санааны бэлэмнээн, боччумуран, болҕомтотун хатаан, чуумпуран истэргэ бэлэмнэнэн олорор оҕо учуутал этэрин барытын иҥэринэн, өйүгэр тутан иһэр кыахтанар. Учуутал оҕолору үөрэтэригэр туттар саамай туһалаах ньыматынан оҕолор боччумуран олорон үөрэҕи истэллэрин ситиһиитэ буолар. «Бэлэмнэниҥ!» «Чуумпуруҥ!» - диэн тыллар өйү-санааны истэргэ, саҥа өй-санаа киирэн иҥэригэр бэлэмнииллэр. Боччумнаах, болҕомтолоох буолуу өй-санаа ыһыллан, буккуллан хаалыытын тохтотон, билии дириҥник иҥэрин хааччыйар.

Өй-санаа бэлэмнэннэҕинэ, атын быстах санаалартан барыларыттан ыраастаннаҕына эрэ саҥа өй-санаа мэйиигэ киирэн иҥэр кыахтанар. Атыны саныы сылдьар киһи өйө-санаата иллэҥэ суоҕуттан саҥаны эбии киллэринэр кыаҕа кыччыыр, суох да буолар. Биһиги оҕолору оскуолаҕа; кыргыттары уонна уолаттары тус-туспа үөрэтиэххэ диэн этиибит болҕомтолоох буолууну ситиһиигэ олоҕурар. Оҕо атыҥҥа, онно-манна аралдьыйара суох буоллаҕына, үөрэх өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэр.

Сааһын сиппит кыыс оҕото киэргэнэн-киэргэнэн баран атыны саныы, уолаттары көрүтэлии, чаҕылыҥныы, мичиҥнии олордоҕуна ханнык да үөрэх баһыгар аанньа киирбэт. Тула өттүн көрөн-истэн чаҕылыҥнатар кыыс оҕотун көрөн уолаттар эмиэ араас санааларга ылларалларыттан үөрэҕи истэллэрэ, иҥэринэллэрэ лаппа мөлтүүр.

Туохха эмэ өйү-санааны түмүү, үчүгэйдик өйдөөн истии, көрүү аата болҕомтону хатааһын диэн буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн болҕомтотун наадалаах быһыыга туһаайар кыахтаннаҕына, үөрэҕи-билиини ситиһэр кыаҕа улаатар. Өйө-санаата ыһылла, уларыйа сылдьыбат киһини болҕомтолоох, боччумнаах киһи диэн ааттыыллар. Болҕомтолоох киһи өйө-санаата ыһыллыбат, туруктаах буолар кыаҕа улахан.

Боччум – эт-сиин майгына, тутта-хапта сылдьар быһыыта. Боччумурар диэн киһи тутта сылдьар быһыытын быһаарыы аата. Киһи барыта боччумнаахтык туттунан боччумуруон, өйүн-санаатын үөрэтиэн сөп. Оҕо боччумнаах, болҕомтолоох буолуутуттан бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Киһиргэс буола улааппыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат. Киһиргэс, ыһыллаҕас, дэбдэҥнэс өйдөөх-санаалаах буолуутуттан сыыһа-халты туттунара элбээн хаалыан сөп.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин табатык быһаарар. «Оттомо суох буолума, киһиргээмэ» диэн этии өй-санаа туруктаах буолуутун үөскэтэр аналлаах. Киһиргэс буолуу киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. (1,21).

«Муора тобугунан, халлаан хабарҕатынан» диэн киһиргэс киһи аһара кыахтаах, улахан, барыны-бары кыайар курдук сананыытын тэҥнээн көрөн күлүү гынан этии буолар. Олус аһара барбыт санааны күлүү гынан эмиэ оннугар түһэриэххэ сөп эрээри, өйүн-санаатын туппут, үчүгэйи уонна куһаҕаны сатаан араарар буола үөрэммит оҕону эрэ үөрэтэргэ туттуллара табыллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ күлүү гынары табан өйдөөбөккө, аны онтун хайҕабыл курдук ылынан кэбистэҕинэ, киһиргэс оҥостон куһаҕаҥҥа кубулутар.

«Киһиргээн кирсиҥ быстыаҕа» диэн этии киһиргиир киһи кыайа-хото туттар санаата элбээһиниттэн аһара эбэтэр сыыһа туттан тугун эмэ эчэтиэн сөбүн биллэрэр, онтон сэрэтэр этии буолар.

«Күөскүн эрдэттэн өрүнүмэ» диэн этии тугу эмэни кыайыам, хотуом диэн аһара эрдэлээн бэлэмнэнимэ, быһа этинимэ диэни өйдөтөр. Былыргы кэмҥэ миин уута оргуйуор диэри туох эмэ булду була охсон аҕалан уган биэрэн аһатыам диэн киһиргииртэн үөскээн тахсыбыт этии буолар уонна билигин даҕаны суолтата кыччыы илигинэн сөптөөх кэмигэр туттулла сылдьар.

Киһиргэтии — киһини быһа этии биир көрүҥэ буолар. Киһиргээбит, үрдүнэн-аннынан көрбүт киһи сыыһа-халты туттунар кыаҕа улаатара быһа этии туолуутугар тириэрдиэн сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ "айыы үчүгэй" диэн сымыйанан этиилэрэ оҕо айыыны оҥоро охсоору сыыһа-халты туттунарын үксэтэр. Киһиргэтии киһини сыыһа туттууга тириэрдиэн сөбүттэн куһаҕан быһыыга киирсэр.

«Көрсүө-сэмэй» диэн холбуу этиини саха дьоно куруук тутталлар. Көрсүө, сэмэй диэн бэрэдэктээх, хаһан да быстахтык быһыыламмат, аһара туттубат, киһиргээбэт киһини этэллэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр.

Перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн хайдах эрэ көрсүө, сэмэй оҕону аанньа ахтыбат буолуу үөскээбитэ. Уһун үйэлэммит, элбэх сиэннэммит кырдьаҕастары ахтарга көрсүө, сэмэй олохторун, дьону кытта үчүгэй сыһыаннарын, бэрээдэктээхтэрин син-биир бэлиэтэнэр, махтал этиллэр.

Аһара барар, сиэри туттуспат, киһиргиир дьон олохторун ситэ олорбокко эрдэ туораан, кырдьар саастарыгар тиийбэттэрин бары билэр эрээри, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн харыстыыры, көрсүө, сэмэй буолууга ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла үөрэтэри аахайбакка, тыл үөрэхтээхтэрин элбэх алҕастардаах “айыыларын үөрэҕэр” балыттарыы тарҕанар.

Киһиэхэ көрсүө, сэмэй буолуу олоҕу киһи быһыылаахтык уонна уһуннук олорууну хааччыйар биир тутаах хаачыстыба буоларын билэн оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтиэххэ диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэр. (2,54).

Туһаныллыбыт литература

1. И.И.Каженкин. Киһи быһыыта. Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005.- 92 с.

2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.