Сахалар ахсааннара

Саха омуга ахсаан өттүнэн эбиллэн иһиитэ кэнники, сүүрбэһис үйэҕэ олох бытааран хаалла. Бу дьон тоҕо маннык эбиллэн испэттэрин биричиинэлэрин араас учуонайдар тус-туспатык быһаараллар. Ол быһаарыылартан сүрүннэрэ манныктар:

1. Нууччалар сэриилээн кыайан аҕыйатыылара уонна араас урут биллибэт сыстыганнаах ыарыылар тарҕаныылара. (1,25).

2. Саха сиригэр буолан ааспыт гражданскай сэриигэ, ол кэнниттэн күүһүлээн ыытыллыбыт холбоһуктааһыҥҥа, репрессийэлэргэ уонна Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэриигэ саха эр дьонун чулуулара баран өлүүлэрэ, олохтоох нэһилиэнньэ сэ­рии кэмигэр хоргуйан уонна ыарыыга ылларан өлөн аҕыйааһыннара. Совет­скай былаас кэмигэр саха дьонун ити сүтүктэрэ барылара холбоон 1 мөл. киһи буолбута диэн сабаҕалыыллар. (2,94).

3. Кэнники кэмҥэ дьон олохторун таһыма үрдээн, үөрэхтэрэ-би­лиилэрэ кэҥээн, аҕыйахтык оҕолононуулара. (3,106).

Бу биричиинэлэр саха дьонун олохторугар дьайыыларын билиҥҥи кэмҥэ учуонайдар дириҥэтэн үөрэтэ сылдьаллар. Ол эрээри кэнники кэмҥэ баларга эбии саҥа биричиинэлэр көстүбүттэрин биһиги үөрэхтээх­тэрбит бэйэлэрэ билэр эрээрилэр, арыйа сатаабаттар. Ол биричиинэлэр манныктар:

4. Аҥардастыы үөрэҕи эккирэтии. Бу биричиинэ сүрүн төрүтэ эдэр кыыс сааһа ситэн, тапталын көрсөн, оҕолонор-урууланар кэмигэр үөрэҕи эккирэтэн, дьиэ-уот тэ­ринэрэ уонна оҕолорун улаатыннарара хойутаан хааларыгар олоҕурар.

Кэнники “сайдыылаах социализм” кэмигэр маннык биричиинэни “Бары бүттүүн үрдүк үөрэхтээһин” диэн онно суох ыҥырыы олус тэниппитэ. Эдэрдэр бары, үөрэххэ кыанар да, кыаммат да өттүлэрэ, ыал-уруу буолалларын таһы-быһа быраҕан, араас туһалаах да, туһата суох да үөрэҕи ылаары улахан куораттары булбуттара.

Тыа сирин эдэр ыччат­тара бэйэлэрин үөскээбит айылҕаларыттан эмискэ тэйэн, улахан куо­раты булуулара, кинилэр ыал-уруу буолар дьоҕурдарын улаханнык намтатара кэнники билиннэ. Билигин кэлэн статистика дааннайдарын ааҕан көрдөххө, сааһыран эрэр эргэ тахсыбатах дьахталлар уонна кэргэн ылбатах уолаттар ахсааннара сир аайы аһара элбэх. Манна ор­дук биллэр уратынан кыргыттар ахсааннара куоракка элбээтэ, онтон уолаттар, ханна да барбакка тыа сиригэр үлэлии олорон хаалбыттар. Бу быһаарыы чуолкайын үрдүк үөрэхтээх дьахталлар эр дьонтон лаппа элбэхтэрэ ордук ылыннарыылаахтык дакаастыыр.

Маннык аҥардастыы үөрэҕи эккирэтии түмүгэр эдэр дьон бэ­йэ-бэйэлэрин кыайан билсиспэккэлэр уонна аанньа өйдөспөттөрүттэн кыайан холбоһон ыал буолбакка хаалаллар. Кинилэр холбоһон ыалы тэрийиилэригэр ордук улахан мэһэйинэн, бу дьон умсу­гуйан туран тапталга ылларар саастара үөрэҕи эккирэтэр кэмнэригэр ааһан хаалан, талымастара, сириксэннэрэ киирэрэ буолар.

Биирдии­лээн ааҕан көрүү түмүгүнэн аҥардастыы дьахталлары үөрэхтээһин саха дьонугар туһаны аҕаларынааҕар буортулаах буолан тахсара билиннэ. Үөрэхтээһин түмүгүнэн саха эр дьонун уонна дьахталларын икки ардыларыгар кэргэн, ыал буолууга өйдөспөттөрө ордук улаханнык мэһэйдиир. Аны­гылыы майгылаах, хас да үрдүк үөрэҕи бүтэрбит дьахталлар хара үлэһит эр дьоҥҥо эргэ тахсан ыалы тэрийиилэрэ лаппа аҕыйаата. Үөрэҕи ылбыт дьахталлартан аҕыйах эрэ өттүлэрэ, хойутаан да буоллар ыал буоланнар, биирдии-иккилии оҕолонон олороллор.

Онтон тыаҕа олохтоох эдэр уолаттар арыычча кыргыттара үөрэх­тэнэннэр куораты булан хааланнар, иллэҥсийэн, кимиэхэ да наадата суох курдук сананыыларыттан, арыгыга аралдьыйаллара үксээбитэ. Уолаттартан үгүс өттүлэрэ аһара бараннар арыгыга ыллардылар, онтон сорохторо, аны табан сылдьыбаккалар, сыыһа-халты туттаннар хаайыы олоҕун билэн, өссө улахан туоратыыга түбэһэллэр.

Итинник чопчулаан быһаарыы кэнниттэн, бу төрдүс биричиинэ саха дьонун аҕыйатыыга туох оруолу ыларын чуолкайдыахпыт. Ол аата, аһара үөрэҕи эккирэтии, эдэр дьон саастарын ситэн, маҥнайгы тапталы билэн ыал-уруу буолан, оҕо-уруу тэнитэр кэмнэрин аһаран кэбиһэр. Кыыс оҕо оскуола кэнниттэн саамай дьиэ-уот тэринэр уонна оҕо төрөтөр кэмигэр үөрэххэ киирээри улахан куоракка баран хаалар. Эдэр кыыс манна хайдах сылдьарыттан салгыы олоҕо, ыал буолара дуу, буолбата дуу, доруобай оҕолоноро дуу, суоҕа дуу улаханнык тутулукта­нар. Кинилэр араас суол сыыһа-халты туттууларга киирэн биэрэллэрэ бэрт элбэхтик суруллар. Маннык, ыал-уруу буоларга айылҕа анаабыт кэмин атын сыалга туттуу кинилэргэ бэйэлэригэр ордук эрэйдээхтик ааһар, аборт оҥорооччулар үлэлэрэ эбиллэн иһэр. Үөрэх аралдьытан, эдэр дьон ыал-уруу тэринэр кэмнэрэ ааһан хаалыыта, үгүстэрин салгыы олохторугар оҥорор ох­суулара олус ыар буолар. Ыччаттар үгүстэрэ ити охсуулартан тэм­тэрийэн салгыы ыал-уруу тэринэллэрэ букатын даҕаны хаалан хаалары­гар тиийэр.

Тапталга ылларыы кэмэ, киһи олоҕун эмиэ биир кэрдиис кэмэ, би­риэмэтигэр кэлэр уонна аастаҕына ааһан, мөлтөөн барар. Ити иһин сааһырбыт дьон ыал буолуулара лаппа уустуктук быһаарылларын бары билэллэр. Ол иһин эдэр дьону ыал оҥортооһуну, Айылҕа биэр­бит кэмин аһарбакка эрэ, былыргы курдук, төрөппүттэр ытык эбээһинэстэрэ буоларын үөскэтии саха дьоно элбииллэригэр улаханнык туһалыа этэ.

Эдэрдэр ыал буолууларыгар төрөппүттэр күүскэ ылсыһалларын ситиһэргэ кинилэр­гэ бэйэлэригэр бары өттүлэринэн маарынныыр “Туйах хатарааччылара” хайа эмэ сиэннэриттэн баар буоларын билэллэрэ туһалыа этэ. Ол иһин төрөппүттэр бэйэлэрин олохторун салҕааччылары, кэлэр көлүөнэлэрин кэмнэрин аһарбакка эрэ күн сиригэр баар буолан иһии­лэрин ситиһэ сатыыллара ордук этэ.

Kэлин “сайдыылаах социализм” саҕана үтүө, үчүгэй киһи буолуу өйдөбүлэ үөрэхтэниини кытта арахсыспат сибээстэммитэ. Төрөппүттэр оҕолоругар үтүөнү баҕарар санааларыгар барыларын үрдүк үөрэхтээх оҥоро сатааһыннара партия “Бары бүттүүн үрдүк үөрэххэ” диэн ыҥырыытынан доҕуһуолламмыта. Биһиги сайдыыта суох дойдубутугар бары үрдүк үөрэхтэммит дьон сөптөөх үлэни булан үлэлиир кыахтара суоҕун ырыынак сыһыаннаһыылара быһаардылар. Бюджет үлэһиттэрин хамнастара аҕыйаҕа үгүс үөрэхтээхтэр атыы-эргиэн үлэлэригэр көһүүлэрин таһаарда.

5. Өй-санаа туруга суох буолуута. Билигин эдэрдэр оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ аһара элбээтэ диэни бары билэбит. Оҕону кыра эрдэҕиттэн атаахтатан, маанылаан иитии, үөрэтии сэбиэскэй кэмнээҕи курдук салҕанан баран иһэриттэн, ити куһаҕан быһыылар аҕыйаабаттар. Оҕолор ийэ куттарын кыра эрдэхтэринэ үчүгэй быһыылары оҥорууга ииппэттэн улаатан баран арыгы истэхтэринэ сыыһа-халты, аһара туттунар майгылара киирэриттэн эдэр олохторун бэйэлэрэ кылгаталларэ элбээн иһэр.

Манна “айыы үөрэҕин” куһаҕан сабыдыалын эбии ааҕыахпыт этэ. Оҕолор айыыны оҥоро охсоору тиэтэйэллэриттэн, ыксыылларыттан сыыһа-халты туттуналлара элбээн уонна “айыы үчүгэй” диэн ыҥырыы тардарыттан Үөһээ дойдуга тиийэ охсоору, айыы буолаары эдэр олохторун кылгаталлар, бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээтэ. Эдэр кыргыттар айыыны оҥорор санаалара элбээһиниттэн кыыстарын харыстаабаттарыттан кэлэр көлүөнэлэр буор куттара буккулла турар.

Эдэрдэр атаахтык иитиллэллэриттэн бэйэ-бэйэлэригэр кырыктара, өһүөннэрэ улаатта. Элбэх буолан көмөлөөн кыаттарбыт киһини үлтү тэпсэн өлөрөллөрө элбээн иһэр.

Ыаллар мааны, атаах оҕолоро онно-манна быстах суолга түбэһиилэрэ, сыыһа-халты туттунуулара кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара иитиллиититтэн, майгылара уратытыттан тутулуга улахана, олоҕу киһи быһыылаахтык олороллорун мэһэйдиир.

Аныгы ырыынак кэмэ кэлэн көмөлөһөн, оҕону иитии, үөрэтии кытааттаҕына уонна дьоҥҥо “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн өй-санаа тарҕаннаҕына сахалар ахсааннара эбиллиэн сөп. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар тириэрдэрриттэн эрэйиллэр, туттуллар кэмэ кэлбитин биллэрэр.

Сахалар аһара үөрэхтээһинтэн уонна өй-санаа туруга суох буолуутуттан ахсааннара аҕыйахтык эбиллэр. (4,59).

Туһаныллыбыт литература

1. Якутия. Хроника. Факты. События. 1612 - 1917 гг. Сост. А.А. Калашников. Якутск: Бичик, 2000.- 480 с.

2. Винокурова У.А. Сказ о народе саха. Якутск: Нац.кн.изд-во “Бичик”, 1994.- 144 с.

3. Попов Б.Н. Изменение семьи народов Якутии. Якутск: Министер­ство образования Республики Саха (Якутия), 1994.- 140 с.

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.