Сахалыы өйү-санааны харыстааһын

Сахалыы өйү-санааны харыстааһын диэн тылбытыгар иҥэн сылдьар өйдөбүллэри уларыта сатаабат буолуу ааттанар.

Олус былыргы төрүттээх саха омук буоларбытынан өйбүт-санаабыт уратылара атын омуктартан туспа араарыллан биллэр кыахтаахтар. Ол уратылар бары холбоһон сахалыы өйү-санааны үөскэтэллэр. Сахалыы өйү-санааны харыстааһын сахалары харыстааһын буолар.

Сахалыы өй-санаа үөрэҕин уратыларын атын омук тылыгар, нууччалыы эмиэ тылбаастаабат буолуу сахалыы өйү-санааны харыстыан, уһун үйэлиэн сөп. Элбэх уратылардаах сахалыы өйү-санааны атыттар баһылаарылар сахалыы тылы үөрэтэр буолуулара сахалар элбээн иһэрбитигэр илэ тириэрдэр.

Өйбүтүн-санаабытын былдьатымыахха. Бары уһун үйэлээх кистэлэҥ билиилэрбитин атын омук тылыгар тылбаастаатахпытына, ол омук билиитэ-көрүүтэ буолан хаалара биһигини, аҕыйах ахсааннаахтары кураанах хаалларар, улаханнык ночоотурдар кыахтаах. Аҕыйах ахсааннаахпытыттан билиибит-көрүүбүт элбэх ахсааннаахтарга тарҕанан, ыһыллан түргэнник симэлийэр кыахтанар.

Саха омук уһун үйэлээх буолан кистэлэҥ билиитэ элбэх. Биһиги сахалар эрэ билэр, олохпутугар туһанар ураты билиилэрбит манныктар:

1. Киһини үс куттаах диэн быһаарыы. Киһи куттарын үс аҥы араартаан; буор, ийэ уонна салгын куттар диэн тус-туспа ааттааһын.

2. Салгын кут киһиэхэ эрэ сайдарын быһаарыы. Киһини эрэ киһи диэн ааттааһын.

3. Оҕо улаатыар диэри ситиһэр киһи буолуутун үөрэҕэ.

4. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн үөрэҕи тутуһуу. Бу үөрэх айылҕа тутулуктарынан дакаастанар уонна олоххо, туохха барытыгар дьайыыта тиийэрин быһаарыы, өй-санаа икки өрүттээҕин арыйан сахалар олоххо туһаныылара.

5. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, туруктаах буолуутугар туһалаах икки таҥараны үөскэтэн туһаныы.

Биһиги бу билиилэрбитин олохпутугар быһаччы туһанар кыахпыт баар. Бу билиилэри сурукка да киллэрии биһиги олохпут сыала буолан хомуйа, дьон билиитигэр таһаарабыт. Олус уһун үйэлээх саха омук буолуубутун, салгыы сайдар кыахпытын өйбүтүн-санаабытын харыстыырбыт, ыскайдаабаппыт быһаарар.

Сахабыт тылын төрүт тутулуктарын ситэ билбэттэриттэн сорох тылларбытын уларытаары, атын сөп түбэспэт өйдөбүллээх тылларынан солбуйа сатыыр дьон, сэбиэскэй былаас тобохторо билигин да бааллар. Сэбиэскэй былаас саха дьонун өйүн-санаатын буккуйууга оҥорбут олус улахан буортутунан сэбиэскэй норуоту үөскэтэ сатаан сахалары уонна да атын кыра омуктары симэлитии, суох оҥоруу политиката күүскэ ыытыллыбыта буолар. Бу сахалары эһэр политиканы уһун сылларга анаан-минээн ыытарга анаан сахалыы өйү-санааны буккуйууну ыыппыттара. Саха тылын сыыйа-баайа уларытан онно иҥэн сылдьар өйү-санааны буккуйууну, атын алдьатар өйдөбүллээх тыллары туһаннара сатааһыны тыл үөрэхтээхтэрин, учуонайдарын, нуучча тылын учууталларын уонна элбэхтик мааныланар суруйааччылар көмөлөрүнэн өй-санаа төрүттэрэ иҥэн сылдьар тылларын уларытыынан ситиһэ сатаабыттара. Ол киллэрбит, уларыппыт тыллара манныктар:

1. Сахалар эйэлээх буолууларын алдьатыыга аналлаах “эйэ-дэм” диэн холбуу этиини киллэрэн туһаннарыы, былыргыттан баар, туттулла сылдьар, эйэлээх буолууну төрүттүүр уонна харыстыыр аналлаах эйэ-нэм диэн этиини хаалларыы, умуннарыы буолар.

Саха дьоно түмсүүлээх, эйэлээх буолууларын утаран, суох оҥороору эйэ-нэм диэн эйэни харыстыыр, көмүскүүр былыргыттан туттулла сылдьыбыт этиибитин уларытан «эйэ-дэм» диэн дэбдэтэр, сахсатар, киһиргэтэр этиини туттуҥ диэн этэллэр. Бу куһаҕан «дэ» диэн киһиргэтэр, дэбдэтэр дорҕоонноох тыл дьайыытыттан биһиэхэ эйэлээх буолуубут кыайан олохсуйа илик, үрэллэ, алдьана сылдьар.

2. Туһалаах, уһуннук үлэлэнэр үлэттэн-хамнастан аралдьытар сыалтан солун диэн ону-маны саҥаны билиини биллэрэр, аһара бардаҕына солумсах диэн куһаҕан өйдөбүллээх тылы үөскэтэр тылбытын суох оҥоро сатаан “сонун” диэн саҥа тылы булан туһаннарыыларыттан дьон бытархайдьыт, саҥаттан саҥаҕа көтүөккэлээн, аралдьыйан иһэр буолуулара үөскээтэ. Солун диэн тылбытын “сонун” диэҥҥэ уларытыы дьоммутун барыларын “сонумсах” оҥордо, бииртэн-бииргэ көтүөккэлии сылдьар санаалара улаатыытыттан үлэни-хамнаһы кыайбат буолууларыгар тириэртэ.

3. Айыы диэн куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылы аҥардастыы үчүгэй эрэ оҥоро сатааһын, куһаҕан айыыны туспа арааран “аньыы” диэн ааттааһын, өй-санаа икки өрүттээх тутулугун суох оҥороруттан туруга суох өйдөөх-санаалаах дьону үөскэтэрин саха дьонугар тарҕата сатыыллар.

Өйдөрө-санаалара буккуллубут, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну икки аҥы араарбыт, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн үөрэҕи тутуспат буолбут омуктар үөрэхтэрин быһалыы үтүктэ сатааһын сыыһа, сахалыы өйү-санааны буккуйар.

«Аньыы» диэн саха тылыгар төрүт суох тылы булан киллэрээччилэр сахалыы өйү-санааны, айыы диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээҕин буккуйаллар, суох оҥороору оҥостоллор. Айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх; киһи куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи оҥорор майгынын быһаарар соҕотох тылбытын икки аҥы араараары, икки тус-туспа тыл оҥороору кыһаналлар.

4. Киһи диэн өй-санаа иҥмит баар-суох өйдөөх-санаалаах киһини эрэ быһаарар тылбытын атын кыыллары холбуу ааттаан, ону-маны барытын киһититэ сатаан буккуйууну оҥороллор. Сахалар киһини эрэ туспа арааран «Ким», «Кини», «Кимий?» диэн ааттаан ыҥырыыларыгар өй-санаа үөскээһинин, сайдыытын билэллэрэ иҥэн сылдьар. Киһиэхэ өйдөрө-санаалара тиийбэт бары кыыллар, көтөрдөр «Ол», «Бу», «Тугуй?» диэн ааттаналлар, оннук ыҥырыллаллар.

Ыты, араас кыыллары «кини», «уол», «кыыс» диэн киһи курдук, өйүнэн-санаатынан киһиэхэ тэҥнээн ыҥырыыны киллэрэн өйө-санаата сайдар, сайдыылаах киһини ыкка-куска тэҥнэбили нууччалары үтүктээччилэр киллэрэ сатыыллэр.

5. Остуоруйа диэн тылбытын «устуоруйа» диэн тылга уларыта сатааһын саҥа, ыраас “устуоруйалаах” саҥа омугу оҥоро сатааһын, сахалары үрэйэ, ыһа сатааһын бэлиэтэ буолар.

6. Салалта диэн салайар диэн тылтан үөскээбит салайыыны биллэрэр тылбытын “саламта” диэҥҥэ уларыта сатыыллар, тылга иҥэн сылдьар өйдөбүл уларыйарын аахсыбаттар.

Сахалыы былыр-былыргыттан баар тылы уларыта сатааһын, бу тылга иҥэн сылдьар өйү-санааны буккуйар, уларытар. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ олус кыһанан харыстыахтаах тылларын бэйэлэрэ уларыта сатыыллара кыайан таба өйдөммөт. Бу тылбытын уларытан өйбүтүн-санаабытын буккуйар, буортулуур дьону тохтотор кэм кэллэ.

Сахабыт тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит тыл буолан, онно иҥэн сылдьар өйдөбүллэр өйү-санааны кытта тутулуктаахтар, дорҕооннорун дьайыытыгар сөп түбэһэллэр. Тылы уларытыы аҥардастыы буукубаларын эрэ уларытыы буолбатах, бу тылларбытыгар иҥэн сылдьар сахалыы өйбүтүн-санаабытын буккуйуу, дорҕооннорун дьайыытын уларытыы буолар. Омукпут уларыйбатын туһугар төрүт тылларбытыгар иҥэн сылдьар өйдөбүллэри букатын уларыппакка эрэ туһаныахпыт этэ. Ол иһин сахалыы өй-санаа аан маҥнай харыстанара ирдэнэр.

7. Саха дьоно, кэлэр көлүөнэлэрэ тулуурдаах, өһөс, олох бары ыарахаттарын тулуйар кыахтарын улаатыннарар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун умуннаран, хаалларан сылдьыбыттара. Билигин, ырыынак ыарахан олоҕун тулуйар кыахтаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн, үөрэтэн улаатыннарыы ирдэнэр, ол иһин бу өс хоһоонун бары төрөппүттэр оҕону иитиигэ туһаныахтара этэ.

70-тан тахса сыллар усталарыгар Россия норуоттарыгар дьадаҥылар, үлэһиттэр былаастара диэн ааттанар сэбиэскэй былаас уһун кэмнээх эксперимени боруобалыы сатаан баран кыайан табыллыбакка, сайдыбакка хаалан билигин бэйэтэ быраҕылынна, хаалла. Былаас уларыйан аны баайдар баһылыыр былаастара олоҕурда. Былаас уларыйыыта эйэлээхтик барбытынан урукку сэбиэскэй былаас үөрэхтээхтэрэ, үлэһиттэрэ бэйэлэринэн билигин да олороллор, өссө оҕолору үөрэтэллэр, ол сылдьан эрэ сахалыы өйбүтүн-санаабытын буккуйалларын тохтоппоттор. Сэбиэскэй былааһы төнүннэрэ сатыыр күүстэр, бу ордубут тобохтору туһанаары харыстыыллар, сыыһа хайысхалаах үлэни ыыталларыгар хата кыһамматтар.

Сэбиэскэй былаас дьон өйдөрүгэр-санааларыгар, оҕону иитиигэ оҥорбут халыйыылара саха дьонун олохторугар туох куһаҕаҥҥа тириэрдибитин ырытан быһаарыахпыт:

1. Оҕолору атаахтатыы.

2. Үөрэҕи эрэ эккирэтии.

3. Дьахталлары кыра хамнастаах үлэһит оҥостуу.

Бу халыйыылар түмүктэринэн билигин кэлэн Россия дьоно эстэн, ахсааннара аҕыйаан, ханнык да туһалаах үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт, чэпчэки үлэни, үөрэҕи эрэ эккирэтэр дьоҥҥо кубулуйдулар. Манна ордук оҕолору атаахтатыы, маанылааһын аһара барыыта быстах быһыылаах буола улааталларын сайыннаран, бэйэлэрэ оҥорор сыыһа-халты туттунууларыттан олохтон эдэр эрдэхтэринэ туоруулларын элбэтэр.

Дьахталлары кыра хамнастаах, эппит хоту сылдьар үлэһиттэргэ кубулутууну сэбиэскэй былаас үлэлииргэ көҥүлү биэрэбит, эр дьону кытта тэҥниибит диэн албыннаан олоххо киллэрбитэ. Бу көҥүл ыытыы аныгы дьахталлар үлэлээн абыраары оҕоломмот буолууларыгар тириэрдэн Россия дьоно сыл аайы аҕыйаан иһэллэрин үөскэппитин тэҥэ, ханнык да үлэни үлэлээһин кыаттарбат буолла.

Дьахталлар төрөөн абыраатахтарына босхо харчы биэрии бу халыйыы өссө улаатан, букатын аһара барбытын биллэрэр. Оҕо бэлэмҥэ иитиллэн улааттаҕына, бэлэми туһанар өйө-санаата урутаан сайдарыттан ханнык да үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт киһи буола улаатарын сэбиэскэй былаас босхоҕо үөрэтэн кэбиспититтэн ыла аахайбат буола сылдьабыт. Итини тэҥэ, аҥардас дьахталлар оҕолоноллоро элбээбитэ өйдөрө-санаалара туруга суох эдэрдэр элбээһиннэригэр тириэртэ.

Аныгы дьон үлэни кыайа-хото үлэлээбэт буолууларыттан билигин төһө эмэ көҥүл, сир бэриллэн, чааһынайга үлэлииргэ төһө эмэ кыах баарын үрдүнэн үлэлии-хамсыы сатыыр дьон аҕыйаан иһэллэр. Ол түмүгэр тыа сириттэн куоракка көһөн киирээччилэр элбээтилэр.

Олоххо сахалыы өйү-санааны тутуһуу омук сайдыытыгар, өйдөөх, үлэни-хамнаһы кыайар кэлэр көлүөнэлэнэригэр аналлаах. Сахалары харыстааһын диэн сахалыы өйү-санааны, тылы харыстааһынтан саҕаланарын умнумуохха. “Харыстас” таҥара үөрэҕин сайыннарыы сахалары харыстааһыны күүһүрдүө. (1,111).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.