Сахалыы өй-санаа
Омук уһун үйэни ситиһэр кыаҕа өй-санаа үөрэҕиттэн быһаччы тутулуктанар. Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ олус былыргы кэмнэргэ, дьон өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ үөскээбитэ өй, ай, ый, ийэ, уйа диэн аан бастаан үөскээбит уонна киһи өйүн-санаатын салайар тыллартан биллэр.
Туспа омук буолуу дьоҥҥо иҥэн сылдьар өй-санаа уратыларыттан тутулуктааҕа саҥарар тыллааҕар ордук улахан суолталаах. Ол курдук дорҕооннор дьайыыларыттан үөскүүр өй-санаа тыллары үөскэтэр уонна үгэскэ кубулуйан уһун үйэлэргэ уларыйбакка, сүтэн хаалбакка өйгө-санааҕа иҥэн сылдьар.
Хас биирдии дорҕооҥҥо бэйэтигэр сөптөөх өй-санаа иҥэн сылдьан киһиэхэ дьайар. Өй-санаа дорҕооннор дьайыыларыттан тутулуктанан тыллары үөскэтэр, онтон тыл үгэскэ кубулуйан киһи оҥорор быһыытын салайар, туох эмэ быһыыны оҥотторор. Бар, кэл, ыл, тут диэн киһини, ити быһыылары оҥор диэн соруйуу тыллара буолаллар. Киһи бу соруйууну толордоҕуна тыл дьайыыта тиийэр диэн быһаарыллар.
Куһаҕан дорҕооннор куһаҕаҥҥа тириэрдэр тыллары үөскэтэллэр. “Па” диэн саха киһитэ тугу сирбитин, сиргэнэрин, куһаҕаны ааттыыр. “Па-па” диэн хатыланнаҕына куһаҕана өссө улаатар.
Саха дьахталлара баар-суох оҕолорун аҕаларын “па-па” диэн куһаҕан суолталаах дорҕооннордоох тылынан ааттатаннар оҕолоро аҕаларын сөбүлээбэтин, сирэрин үөскэтэллэр. Саха эр дьонун мөлтөтүү бу дорҕооннортон саҕаланар уонна билигин да салҕана турара хомолтону үөскэтэр. “Субу кэмтэн ыла миигин куһаҕан тылынан ыҥырыма” диэн эттэххэ оҕо истэн, толоруон сөп.
Олус былыргы кэмнэртэн үөскээбит өй-санаа уратылара үгэстэри үөскэтэн тылга киирэн иҥэн иһэллэр. Сахабыт тылыгар атын омуктарга суох өй-санаа уратылара иҥэн сылдьалларын булан ылыталааһын үгэстэри быһаарыыга ордук улаханнык туһалыыр:
1. Саха киһитэ кэпсэтэр киһитин хаһан баҕарар сыаналыырыттан, тэҥник туттарыттан, бэйэтин киниттэн ордуктук, үрдүктүк санамматыттан, улаатымсыйбатыттан куруук “эн” диэн ааттаан ыҥырар. Бу эн диэн ыҥырыы олохсуйбута саха дьоно бары былыргыттан тэҥнэрин, ханнык да диктатураны олохтуу сылдьыбатахтарын биллэрэр. Бу быһаарыы сахаларга эр киһи уонна дьахтар тэҥнэрин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах уонна аныгы үйэҕэ демократия үөрэҕэр сөп түбэһэринэн ордук табыллар. Ол аата сахалар өйдөрө-санаалара былыр-былыргыттан демократия үөрэҕин тутуһан үөскээбитин туһана сылдьаллар.
Нууччалар салайааччылары, тойоттору “вы” диэн тупсаран ааттаан ыҥыраллара былыргы кэмнэргэ тойоттор, сэриилээн кыайбыттар аһара баһылыылларын, улахамсыктарын, бэйэлэрин атыттартан үрдүктүк тутталларын, диктатураны үөскэппиттэрин быһаарар. Ол да буоллар сыыйа билсиһэн бардахтарына “ты” диэн ыҥырсыыны киллэрэллэрэ киһи киһиэхэ тэҥнэһиитэ хойутаабытын да иһин, син кэлэрин биллэрэр.
2. Сахалар киһини эрэ “кини” дииллэр, “кимий?” диэн ыҥыраллар, киһи буоларын билинэллэр. Киһи атын кыыллартан, көтөрдөртөн уратытын, ордугун, өйдөөҕүн, үһүс кута, салгын кута сайдарын билинэннэр итинник араарыыны үөскэппиттэр уонна олохторугар тутуһа сылдьаллар. Киһи үс кута үһүөн сайыннахтарына эрэ киһи буолууну ситиһэр. Ол курдук салгын кут сайдыыта эрэ киһи буолууну ситиһиигэ, киһилии быһыыланыыга тириэрдэр. Бары атын тыыннаах харамайдар, салгын куттара сайдыбаттар, ол иһин маллары кытта холбонон “ол”, “бу” диэн этиллэллэр, “тугуй?” диэн ыҥырыллаллар.
Кут-сүр үөрэҕин нууччалар билбэттэриттэн киһи үс куттаах диэн үөрэҕи тутуспаттар, салгын кут киһи өйө-санаата сайдыытын быһаарарын, кыыллартан улахан уратыны үөскэтэрин билбэттэр. Ол иһин бэйэлэрин кыыллары кытта тэҥнээн “кто”, “кому” диэн бииргэ ааттана, ыҥыра сылдьаллар.
3. Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуһаллар. Бу тутулук күнүс кэнниттэн түүн, сайын кэнниттэн кыһын кэлэриттэн быһаччы тутуллан үөскээбит. Ол иһин айылҕаҕа туох барыта икки өрүттээх тутулуктаахтара хаһан да уларыйбаттар. Биир өрүтү арааран тутустахха, олох ол диэки халыйан бардаҕына, кэмэ кэллэҕинэ хайаан да көнөр, иккис өрүт үөскээн тахсарыттан өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ син-биир тиийэн кэлэр.
Өй-санаа сайдыыны ситистэҕинэ, олоххо үөскээн турар тэҥнэһии уратыларын араарар кыахтаннаҕына, икки өрүтү үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн икки аҥы арааран туһанар. Арай бу икки өрүттэн биир өрүтэ көстөр, биллэр буоллаҕына, атына биллибэт, көрдөөтөххө, таба көрдөххө эрэ биллэр уратылаах. Ол иһин “Мэтээл икки өрүттээх” диэн өс хоһооно үөскээбит. Бу өс хоһооно икки өрүттэн биир өрүтэ көстө сылдьар, онтон атына көстүбэт, кэтэххэ саһан сылдьарын быһаарар. Айылҕаҕа туох барыта икки өрүттээҕин курдук, икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрин сахалар билэллэр уонна “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно оҥорон тутуһа сылдьаллар.
Сахалар бу, айылҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын, солбуйсан биэрэллэрин билиилэрэ айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытыгар иҥэн сылдьарын тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна суруйааччылар билбэттэр, уларыта, суох оҥоро сатыыллар. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин арааран билэр үлэһиттэр тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн биэрбэттэрэ эрэйиллэр.
Православнай таҥара үөрэҕэ биир Христос таҥара баар диэн диктатураны үөскэтэн, атыттары барыларын хам баттаабыт, суох оҥорон симэлиппит. Ол да буоллар өй-санаа икки өрүтүн тутуһан сайдара хаһан да уларыйбат. Ол иһин өй-санаа аҥар өрүтүн диэки халыйыыта үөскээтэҕинэ төһө эрэ кэминэн хайаан да көнөр, икки өрүт солбуйсан биэриитэ үөскээн тахсар кэмэ тиийэн кэлэр.
4. Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар Кут-сүр үөрэҕин оҥорон олохторугар туһаналлар. Киһи үс куттааҕын арааран билэллэр. Ол курдук үүнээйилэр биир, буор эрэ куттаахтар, тыынар-тыыннаахтар икки; буор уонна ийэ куттаахтар, онтон киһи үс; буор, ийэ уонна салгын куттардаах. Киһи салгын кута сайдарыттан өйө-санаата түргэнник билиини баһылыыр кыахтанар, ол иһин саҥаны айыыны оҥорон сайдыыны, олох тупсуутун ситиһэн иһэр. Өй-санаа сайдыытын бу уратыларын сахалар былыргы кэмнэргэ билэннэр, Кут-сүр үөрэҕин үөскэтэн туһана сылдьаллар.
Православнай таҥара үөрэҕэ “душа” диэн баарын билинэр эрээри киһиэхэ уонна тыынар-тыыннаахтарга биирин курдук сыыһа өйдөбүлү үөскэтэн, бэйэлэрин кыылларга тэҥнээн “кто”, “кому” диэн холбуу ыҥырыыны туһаналлара, киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын билбэттэрин биллэрэр.
5. Сахалар олус былыргы кэмнэртэн өйдөрө-санаалара сайдан иһэрин үгэстэри үөскэтэн ситиспиттэр, өй-санаа, таҥара үөрэҕин оҥорон баһылаабыттар уонна өй-санаа сайдан иһэринэн элбэх таҥаралары үөскэппитин туһана сылдьаллар. Өй-санаа сайдан, тупсан иһэрин биллэрэн, саҥа таҥара үөскээн тахсан дьон өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн иһэриттэн, элбэх таҥаралар үөскээн солбуйсан биэрэн иһэллэрэ үгэс буолан өйдөнөн хаалан, билигин сахалар элбэх таҥаралары билэллэр.
Олус уһун үйэлээх сахалар киһи өйө-санаата өр кэмнээх уларыйыыларын, сайдыыны ситиһэн испиттэрин барыларын билэн, үгэс оҥостунан олохторугар туһаммыттарын биллэрэн, элбэх таҥаралар үөскээбиттэрин барыларын туһана сылдьаллар.
Билигин айылҕа уларыйан аны харыстааһыҥҥа, көмүскээһиҥҥэ наадыйбытын кэнниттэн сахалар саҥа таҥараны үөскэттилэр. Бу саҥа таҥара – “Харыстас” таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар уонна аныгы дьон баҕа санааларыгар сөп түбэһэн киэҥник тарҕанар кэмэ кэллэ. Дьон олохторугар тугу барытын, айылҕаны эмиэ харыстыыр санаалара улаатыытыттан, бу таҥара сайдан, тарҕанан дьону түмэр кыахтанна.
6. Үтэһэ туолуута диэн үөрэх киһи кыра куһаҕаны оҥоро сылдьыыта сыыйа-баайа улаатан, мунньуллан кэлин тиһэҕэр аһара улахан куһаҕаны оҥорууга тириэрдэрин быһааран биэрэр аналлаах. Бу үөрэх киһи үчүгэйи оҥорорун таһынан куһаҕаны эмиэ оҥорорун уонна ол куһаҕана улаатан барбатын, куһаҕан үгэскэ кубулуйбатын ситиһиини үөскэтэр сыаллаах туттуллар.
7. Олус былыргы кэмнэртэн киһи өйө-санаата кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан туспа арахсан, бэйэтин киһи диэн ааттаммыт кэмиттэн киһилии өйө-санаата сайдан барбыт.
Киһи уонна кыыл, сүөһү өйө-санаата олус чугас сылдьарынан, кыратык сыыһа-халты тутуннахха киһи быһыытын аһара барыы үөскээн кэлэринэн сахаларга “Киһи диэн, киһи буоллаҕа” диэн киһини аһара арбаабат, киһиргэс буолууга тириэрдибэт аналлаах өс хоһооно туттулла сылдьар.
Ханнык баҕарар киһини аһара киһиргэтэн, арбаан абааһыга кубулутуохха сөп. Киһиэхэ киһилии сыһыаннастахха эрэ киһи буолан сылдьара, олоҕун олороро кыалларын сахалар тутуһаллар, оҕолорун кыра эрдэҕиттэн иитэн, үөрэтэн киһи буолууну ситиһиннэрэллэр.
8. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарын үөскэтэр “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн аналлаах үөрэҕи сахалар оҥорон туһаналлар. Бу үөрэх аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын оҕо арааран биллэҕинэ уонна олору оҥорбокко үөрэннэҕинэ, үчүгэй быһыылары элбэҕи оҥорор кыахтанарын быһаарар. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэр оҕону “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн кыра эрдэҕиттэн үөрэтэннэр үчүгэйи оҥорорун элбэтэллэр.
9. Ыалы тэрийиигэ сахалар “Хаан тупсарыыта” диэн аналлаах үөрэҕи туһанан атын аймахтары кытта оҕолорун холбуу сатыыллара. Ол иһин уол ыраах сирдэртэн ойох ыларын, онтон кыыс атын аймахтарга эргэ тахсарын ситиһэллэрэ. Бу үөрэх сахалар атын омуктары кытта холбоһон иһэллэрин үөскэтэринэн омук уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдэрин туһана сылдьаллар.
10. Былыргы кэмҥэ төрөппүттэр уоллаах кыыс оҕолоро өссө кыра эрдэхтэринэ, улаатан саастарын ситтэхтэринэ холбоһуохтара диэн эрдэттэн кэпсэтэн, илии охсуһан кэбиһэллэрэ. Бу кэпсэтии быалаһыы диэн ааттанара, төлөрүйэ охсубат кытаанах буолара.
11. Ыал олоҕо уустугун, таптал эмиэ уостан, уларыйан хааларын сахалар былыргыттан билэллэриттэн ыал олоҕун харыстыыр аналлаах баайы-малы эрдэттэн мунньан, ыалы тэрийиигэ туһаналлар. Ол баай-мал кыыс өттүттэн энньэ, онтон уол өттүттэн халыым диэн ааттаналлар уонна сыаналарынан тэҥнээх соҕус буолан баай-мал тэҥнэһиитин үөскэтэннэр кэргэнниилэр өйдөрүн-санааларын кытта тэҥнииргэ аналланан туттуллаллар.
Үлэ баайы-малы уонна киһилии быһыыны үөскэтэринэн энньэ уонна халыым ыал буолууга киһилии быһыыланыыны киллэрэн биэрэр уратыларын сахалар туһаналлар.
12. Тэҥнээҕи булунуу диэн үөрэх ыалы тэрийиигэ аналланар уонна ыраахха диэри, оҕолор улааттахтарына биирдэ туһалааҕа биллэр уратылаах. Тэҥ өйдөөх-санаалаах, баайдаах-маллаах төрөппүттэр ииппит, үөрэппит оҕолоро “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини, айылҕа төрүт тутулугун тутуһаннар киһилии быһыылаах буола улааталлара элбэҕин сахалар олохторугар тутуһаллар.
13. Төрүччү үөрэҕэ диэн аймахтыылары уонна буор куттарын үөрэтэр аналлаах үөрэҕи оҥорон сахалар саҥа ыалы тэрийиигэ сирдэтэллэр. Сахалар аймахтыы сыһыаннарын тохсус көлүөнэҕэ диэри тутуһаллар, билсиһэ сылдьаллар. Ол курдук аймахтаһыы сокуона диэни былыргы кэмнэргэ үөскэппиттэрин билигин да туһаналлар. (1,149).
Ыал буолууга төрүччү үөрэҕин туһаныы кэлэр көлүөнэлэр эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргүүрүн, тупсарын үөскэтэрин таһынан, үлэни-хамнаһы кыайалларын уонна өйдөрүн-санааларын уратыларын быһаарарын сахалар туһана сылдьаллар.
Ким да мөлтөх доруобуйалаах, дьадаҥы, үлэни кыайбат, куһаҕан майгылаах, кыра ычалаах оҕолонуон, кэлэр көлүөнэлэниэн баҕарбат. Бу омук сайдыытын тутаах быраабылатын аныгы дьахталлар бары билэн кыыс эрдэхтэриттэн тутуһаллара эрэйиллэр. Ол иһин ыал буолааччылар төрүттэрин доруобуйаларын туругун, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүн, үлэни төһө кыайалларын, майгыларын уратыларын саҥа билсиһэн эрдэхтэриттэн төрүччү үөрэҕин туһанан билэллэрэ ирдэнэр.
14. Ыал буолааччылар эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүн, буор куттара төһө сайдыылааҕын Кут-сүр үөрэҕин туһанан быһаарыыны сахалар тутуһаллар. Бу үөрэх киһи төһө сайдыылаах буор куттааҕын төрөппүттэрин үлэлэрин үөрэтэн быһаарарынан ыал буолууга улахан суолталаах. Эдэрдэр улаатан иһэн төһө сайдыылаах буор куттаахтарын билэллэрэ, өссө сайыннара сылдьаллара эрэйиллэр.
Өй-санаа уратыларын дьайыыларын туһалара уһун кэмҥэ биллэн тахсаллар. Ол курдук кыра эрдэҕинэ үөрэ-көтө сылдьар үчүгэй баҕайы оҕону аһара атаахтатан кэбистэххэ, улааттаҕына “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн этиигэ сөп түбэһэн хааллаҕына, сыыһа иитии куһаҕана, бэйэмсэх буолан хаалбыта биллэн тахсан улаханнык хомотуон сөп. Бу өй-санаа уратыларын дьайыыларын сахалар тутуһа сылдьалларыттан олохторугар уһун үйэни ситиһэллэр. (2,6).
Онон сахалыы өй-санаа үөрэҕэ атын омуктарга маарыннаабат уратыларын төрөппүттэр билэллэрэ, олохторугар туһаналлара кэлэр көлүөнэлэрэ уһун үйэни ситиһэллэрин үөскэтэр.
Туһаныллыбыт литература уларыт
1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.
2. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.