Хаан тупсарыыта

Хаан тупсарыыта диэн атын омук киһитин кытта холбоһон оҕо төрөтүү ааттанар.

Сахалар олус уһун үйэлээх омук буолалларын олоххо сыһыаннаах кынаттаах этиилэрэ бигэргэтэллэр. “Хаан тупсарыыта” диэн этии киһиэхэ, дьоҥҥо сайдан, эттэрэ-сииннэрэ тупсан иһиилэрин быһаарар саамай тутаах этии буолар уонна атын омук киһитин кытта холбоһон ыал буолан оҕо төрөтүүгэ аналланар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан бу этиини туһанан төһө кыахтара баарынан ыраах сирдэртэн кэргэн ылан ыалы олохтууллара. Кыахтаах баайдар атын улуустартан кэргэн ылаллара. Дьадаҥылар, кыахтара кыралар чугастааҕы ыалларын кытта ыал буолаллара.

“Хаан тупсарыыта” диэн быһаарыы ыаллар төрөтөр оҕолорун этин-сиинин бөҕөргөтүүгэ, тупсарыыга аналланарын билэн олохторугар туһаналлара. Чугас аймахтарын тоҕус көлүөнэҕэ диэри бары билэллэрэ. Төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтө, ыарыыларга ылларбат буолуута аймахтар сайдан, элбээн иһэллэрин хааччыйара. Былыргы эмп-том суох кэмигэр киһи айылҕаттан бөҕө оҥоруулаах буолуута эрэ олоҕун уһуннук олорорун ситиһиигэ тириэрдэрин сахалар билэн олохторугар туһаналлар. Кэргэннэрин ыраах сирдэртэн ылар былыргы үгэстээхтэрин В.Л. Серошевскай “Якуты” диэн үлэтигэр бэлиэтээбит. (1,229).

Ыалы тэрийиигэ сахалар “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһоонун туһаналлара хаан тупсарыытыттан быһаччы тутулуктаах, кэргэни ыраах сирдэртэн ыл диэн этэн биэрэр уонна саха омуга уһун үйэлэргэ сайдан, ахсааннара элбээн иһэллэрин хааччыйар аналлаах.

Атын омук киһитэ аймахтаһыыта олус ыраах буоларынан төрөтөр оҕолоро бөҕө доруобуйалаах буолара хааччыллар кыахтанар.

Эт-сиин салгыы олорор, сайдар кыахтанарыгар “Хаан тупсарыыта” туһата улахан:

- доруобай оҕо төрөөн ыарыыларга ылларбат буолар.

- күүстээх, кыахтаах эттээх-сииннээх буолан төрүүр.

- төрүүр оҕолор салгыы сайдыылара олоҕурар.

“Хаан тупсарыыта” аймахтар, омуктар сайдар кыахтарын биллэрдик улаатыннарар. Атын омуктардыын элбэхтик холбоһон ыал буолбуттардаах омук сайдыыны ситиһэр, этин-сиинин тупсарар кыаҕа улаатар. Сахалар олоҥхо кэмин саҕаттан 35 биистэртэн холбоһон үөскээбиттэрин билинэллэр.

“Хаан тупсарыытын”, атын омуктуун холбоһон ыал буолуу, оҕолонуу кэнниттэн төрүт омук өйө-санаата баһыйдаҕына, саҥарар тылын оҕоҕо үөрэттэҕинэ эрэ омуга сайдар, саҥа киһини ылынар кыахтанар.

Хаан тупсарыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ түбэһэринэн икки өрүттэнэр:

1. Омук дьонун этин-сиинин бөҕөргөтөр, элбэх оҕолоноллорун, оҕолорун доруобуйата бөҕө буоларын төрүттүүр. Бу быһаарыыны чуолкайдыырга нууччалар кэлбиттэрин кэннэ икки сүүс сыллар усталарыгар сахалар ахсааннара сэттэ төгүлтэн ордук эбиллибитин ылыахпытын сөп. (2,46).

19-с үйэ бүтүүтүгэр уонна 20-с үйэ саҕаланыытыгар саха дьонун биир саастарыгар тиийэ илик оҕолорун өлүүлэрэ Россия оҕолорунааҕар 2,2 төгүл аҕыйах эбит. (2,58).

2. Атын омугу кытта холбоһуу ханнык эрэ кээмэйи аһара бардаҕына омук бэйэтэ атын омукка уларыйыытын үөскэтэр. Манна В.В.Радлов хомуйбут дааннайдарын туһаныахха сөп. Саха тылыгар түүр омук тыллара 32 бырыһыаныттан ордугун ылар буоллахтарына, монгол тыла 25 бырыһыаныгар тиийэр эбит. Сахабыт тылын үксэ түүр омук тыла буолар. Сахалартан түүр омуктар үөскээн арахсан туспа барбыттар.

Эт-сиин уонна өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи икки өрүтүн үөскэтэр буоллахтарына хайалара да аһара барбакка, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаахтык сайыннахтарына эрэ киһи олоҕо табыллар.

Хаан тупсарыыта эти-сиини тупсарыыга, бөҕөргөтүүгэ аналлаах буоллаҕына, хаан тупсарыытыттан өй-санаа улаханнык буккуллар, айгырыыр. Бааһынайдар икки омук тылынан буккуйа саҥаралларыттан олоххо туһалаах үгэстэргэ үөрэниилэрэ хаалан хааларыттан өйдөрө-санаалара туруга суох буолара улаатар, араас хамсааһыннары үөскэтиэхтэрин сөп.

Нууччалардыын холбоһон эт-сиин сайдыытын, тупсуутун ситиһэн иһэр буоллахпытына, нуучча тылын бары бүттүүн үөрэтэммит сахабыт тылын хаалларан кэбиһиэх курдукпутун көннөрүөхпүт этэ.

- Сайдыыны үөрэх-билии аҕалар. Атын сайдыылаах омук тылын үөрэттэххэ, билиитин иҥэриннэххэ сайдыы-үүнүү кэлэринэн аҕыйах ахсааннаах омук дьоно сайдыылаах омук тылынан төрөөбүт тылларын уларытан кэбиһиэхтэрин сөп.

- Үлэ, хамнас өйү-санааны уларытар. Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно атын үлэҕэ көстөхтөрүнэ, ону үлэлии үөрэннэхтэринэ өйдөрө-санаалара ол үлэ көрдөбүлүнэн, үлэни баһылаабыт омук тылынан уларыйан хааларыгар тиийэр.

Уһун үйэлэргэ омугу бэйэтинэн, тылын, өйүн-санаатын уларыппакка эрэ хааллара сатааһын сайдыыны ситиһииттэн туоратыы, хаалларыы буолар. Тыл үөрэхтээхтэрэ саха тылын аһара көмүскээн, былыргы олоҥхо кэмин саҕанааҕы таһымынан хааллара сатааһыннара аһара барыы, халыйыы, сайдан иһэр олохтон хаалан хаалыы буолар.

Сахалар бука бары сайдыыны ситиһиэхтэрин баҕараллар. Аҕыйах ахсааннаах омукка сайдыыны ситиһии омук дьылҕатыгар улахан уустуктары үөскэтэринэн саха тылын, өйүн-санаатын, таҥаратын үөрэҕин өссө дириҥник үөрэтэллэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Серошевский В.Л. Якуты. - Опыт этнографического исследования. - 2-е изд., - М.,1993. - 736 с.

2. Тырылгин М.А. Истоки феноменальной жизнеспособности народа саха. – Якутск: Бичик, 2000. – 304 с.