Хаан тупсарыытын туһата

Сахалар олус уһун үйэни ситиһэн иһэллэрин олоххо тупсууну аҕаларга аналлаах кынаттаах этиилэрэ бигэргэтэллэр. “Хаан тупсарыыта” диэн этии киһиэхэ, дьоҥҥо сайдан, эттэрэ-сииннэрэ тупсан иһиилэрин үөскэтэргэ аналлаах саамай тутаах этии буолар уонна атын омук киһитин кытта холбоһон ыал буолан оҕону төрөтүү улахан туһалааҕын биллэрэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан бу этиини туһанан төһө кыахтара баарынан ыраах сирдэртэн кэргэн ылан саҥа ыалы олохтууллара “Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук” диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэрэ. Кыахтаах баайдар атын, ыраах улуустартан ойох ылан ыал буолууну олохтууллара. Дьадаҥылар, кыахтара кыралар чугастааҕы ыалларын кытта ыал буолаллара, оҕолорун син-биир хамначчыттар буолуохтара диэн хааннарын тупсарыыга кыһамматтара.

“Хаан тупсарыыта” диэн быһаарыы ыаллар төрөтөр оҕолорун этин-сиинин бөҕөргөтүүгэ, тупсарыыга аналланарын сахалар билэн олохторугар туһана сылдьаллар, чугас аймахтарын тоҕус көлүөнэҕэ диэри бары билэллэр. Төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтө, ыарыыларга ылларбаттара аймахтар сайдан, элбээн иһэллэрин хааччыйарын билэн туһаналлара. Былыргы эмп-том суох кэмигэр киһи айылҕаттан бөҕө оҥоһуулааҕа эрэ олоҕун уһуннук олорорун ситиһиигэ тириэрдэрин сахалар билэн эдэрдэр ыал буолууларын анаан-минээн төрөппүттэрэ тэрийэллэрэ. Эр дьон ойохторун ыраах сирдэртэн ылар былыргы үгэстээхтэрин В.Л. Серошевскай “Якуты” диэн үлэтигэр бэлиэтээбит. (1,73).

Ыалы тэрийиигэ сахалар “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһоонун туһаналлара хаан тупсарыытыттан быһаччы тутулуктаах уонна саха омуга уһун үйэлэргэ сайдан, ахсааннара элбээн иһэллэрин хааччыйарыттан маннык уһун үйэни ситиһэн олоробут.

Атын омук киһитин кытта холбоһон оҕо төрөтүү “Хаан тупсарыыта” диэн ааттанар. Атын омук киһитэ аймахтаһыыта олус ырааҕынан төрөтөр оҕолоро бөҕө доруобуйаланара эрдэттэн биллэн хааччыллар кыахтанар.

Эт-сиин салгыы олоҕу олорор, сайдар кыаҕа улаатарыгар “Хаан тупсарыыта” оҥорор туһалара манныктар:

- доруобай оҕо төрөөн кыра ыарыыларга ылларбат буолар.

- оҕо күүстээх, кыахтаах эттээх-сииннээх буолан төрүүр.

- төрүүр оҕолор хас да көлүөнэлэр усталарыгар салгыы сайдыылара үөскээн олохсуйар.

“Хаан тупсарыыта” аймахтар, омуктар сайдар кыахтарын биллэрдик улаатыннарар, эти-сиини тупсарар. Атын омуктардыын элбэхтик холбоһон ыал буолбуттардаах омук сайдыыны ситиһэр, этин-сиинин тупсарар кыаҕа улаатан тахсар. Сахалар олоҥхо кэмин саҕаттан хаан тупсарыытын туһана сылдьалларын оччотооҕу кэмнэргэ 35 тус-туспа биистэртэн холбоһон үөскээбиттэрин билинэллэрэ быһаарар.

“Хаан тупсарыытын”, ол аата атын омуктуун холбоһон ыал буолуу, оҕолонуу кэнниттэн төрүт омук өйө-санаата баһыйдаҕына, саҥарар тылын оҕотугар үөрэттэҕинэ эрэ бэйэтин омуга сайдар, саҥа киһинэн эбиллэр кыахтанарын ситиһэрэ уустуктанан, эбиискэ үлэлэнэн тахсар. Ол иһин хаан тупсарыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Хаан тупсарыыта омук дьонун этин-сиинин бөҕөргөтөр, элбэх оҕолоноллорун, оҕолорун доруобуйата бөҕөргүүрүн төрүттүүр. Бу быһаарыыны чуолкайдыырга нууччалар кэлбиттэрин кэннэ икки сүүс сыллар усталарыгар сахалар ахсааннара биэс төгүлтэн ордук эбиллибитин холобурунан ылыахпытын сөп.

19-с үйэ бүтүүтүгэр уонна 20-с үйэ саҕаланыытыгар саха дьонун биир саастарыгар тиийэ илик оҕолорун өлүүлэрэ Россия оҕолорунааҕар 2,2 төгүлүнэн аҕыйах эбит. Бу быһаарыы оҕолор эттэрэ-сииннэрэ хаан тупсарыытыттан бөҕөргөөбүтүн туоһулуур.

2. Атын омугу кытта холбоһуу ханнык эрэ кээмэйи аһара бардаҕына омук бэйэтэ атын омукка уларыйыытын үөскэтиэн сөбүттэн билигин үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр табан харыстаныы, омук төрүт тылларын уларыппат буолуу ирдэнэр.

Аныгы сайдан иһэр үйэҕэ аналлаах саха тылын харыстааһын туһунан “Чолбон” сурунаалга 2 / 2004 сыллаахха суруйбуппут. (2,61). Бу үлэбитигэр саха буолууга өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥмит сахалыы төрүт тылларын билии уонна былыргыларыттан уларыппат буолуу суолтата улаханын арыйбыппыт.

Омук уларыйыыта кэлиитин саҥарар тыла атын омук тылыгар уларыйан барыыта саҕалыыр. Омук тылын саппааһыттан киирии тыллар төһө кээмэйин ыллахтарына уларыйыы тахсарын билэргэ В.В.Радлов хомуйбут дааннайдарын туһаныахха сөп. Ол кэмҥэ саха тылыгар түүр омук тыллара 32 бырыһыаныттан ордугун ылаллар, онтон монгол тыла 25 бырыһыаныгар тиийэр эбит. Сахабыт тылын үксэ уонна төрүт тылларбыт түүр омук тыла буоларынан бэйэбитин түүр омуктарынан ааҕынабыт.

Эт-сиин уонна өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи икки өрүтүн үөскэтэллэр. Бу икки өрүттэртэн хайалара да аһара барбакка, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаахтык сайыннахтарына эрэ киһи олоҕо табыллара, онтон омук уларыйан хаалбата ситиһиллэр.

“Хаан тупсарыыта” эти-сиини тупсарыыга, бөҕөргөтүүгэ аналланар, онтон хаан тупсарыытыттан өй-санаа уонна саҥарар тыл улаханнык буккуллар, айгырыыр. Бааһынайдар икки омук тылынан буккуйа саҥаралларыттан олоххо туһалаах үгэстэргэ үөрэниилэрэ хаалан хааларыттан, өйдөрө-санаалара туруга суоҕа улаатар, араас хамсааһыннары үөскэтиэхтэрин сөбүн тэҥэ, омук уларыйыытын  саҕалыахтарын сөп.

Омук төһө элбэх бааһынайдары бэйэтигэр холбуур да сайдыыны ситиһэр кыаҕа улаатан иһэр. Арай оҕо кыра, саҥа саҥаран эрдэҕинэ  сахалыы саҥарарга ийэтэ үөрэтэрэ уонна ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэрэ ирдэнэр көрдөбүл буоларын тутуһа сылдьыы эрэйиллэр. Ол иһин саха омук сайдарын, ахсааннара эбиллэрин туһугар ийэ оруола үрдээн биэрэрэ эрэйиллэр.

Омук дьонун ахсаанын ийэ оҕону төрөтөрө уонна иитэрэ-үөрэтэрэ элбэтэр. Ол иһин ийэ үөрэҕэ омук сайдарыгар олус улахан туһалааҕын билэн оҕо төрүт кутун ийэ кут диэн ааттаабыттар.

Сахалар билигин нууччалардыын холбоһон эт-сиин сайдыытын, тупсуутун ситиһэн иһэллэр, сирэйдэрэ маҥхайбытын тэҥэ, атахтара эмиэ көнөн иһэр, онтон нуучча тылын бары бүттүүн үөрэтэннэр өйдөрө-санаалара сайдыбытын тэҥэ, саха тылын, өйүн-санаатын хаалларан кэбиһиэх курдуктара улаатан хаалар:

- Сайдыыны үөрэх-билии аҕалар. Атын сайдыылаах омук тылын үөрэттэххэ, билиитин иҥэриннэххэ сайдыы-үүнүү кэлэринэн, аҕыйах ахсааннаах омук дьоно сайдыылаах омук тылынан саҥараллара аһара элбээтэҕинэ төрөөбүт тылларын уларытан кэбиһиэхтэрин сөп.

- Үлэ, хамнас өйү-санааны уларытар. Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно атын үлэҕэ көстөхтөрүнэ уонна ону үлэлии үөрэннэхтэринэ өйдөрө-санаалара ол үлэ көрдөбүлүнэн, үлэни эрдэ баһылаабыт омук тылынан уларыйан хааларыгар тиийиэн сөп.

Сайдыыны ситиһэн иһэр омук саҥарар тыла уларыйар диэн этиини тутуһан оҕону кыра эрдэҕинэ ийэтэ эрэ төрөөбүт тылынан саҥарда үөрэтэринэн уонна ийэ кутун иитэринэн оҕо ийэтинэн хайа омугун быһаарар туһалаах буолара быһаарыллар. Еврейдэр бу ньыманы туһананнар ахсааннара сир аайы эбиллэн иһэр.

Уһун үйэлэргэ омугу бэйэтинэн хаалларан, тылын, өйүн-санаатын уларыппакка эрэ туһаннара сатааһын сайдыыны ситиһииттэн туоратыы, хаалларыы буолан тахсар. Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар саха тылын аһара көмүскээн, былыргы олоҥхо кэмин саҕанааҕы таһымынан хааллара сатааһыннара аһара барыы, халыйыы буолар уонна түргэнник сайдан иһэр олохтон хаалан хаалыыга тириэрдэн эрэр.

Сахалар бука бары сайдыыны ситиһиэхпитин баҕарабыт. Аҕыйах ахсааннаах омукка сайдыыны ситиһии омук дьылҕатыгар улахан уустуктары үөскэтэринэн сахалыы тылбытын, өйбүт-санаабыт уратыларын, Кут-сүр уонна таҥарабыт үөрэҕин өссө дириҥник үөрэтиэ, билиэ, олоххо киллэрэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһана сылдьыа этибит.

Билигин Аан дойду үрдүнэн айылҕаны харыстааһын өйө-санаата тарҕанан эрэр. Дьон бары сахалыы “Харыстас” таҥара үөрэҕин ылыннахтарына уонна Күн таҥара үөрэҕин тутустахтарына, саха тыла омуктарга сайдыыны аҕалара билиннэҕинэ, итэҕэйдэхтэринэ атын омуктар эмиэ саха тылын үөрэтиэхтэрэ, билиэхтэрэ.

Онон аймахтар, омук сайдыытыгар, ахсааннара эбиллиитигэр сахалар “Хаан тупсарыыта” диэн үөрэхтэрэ улаханнык туһалыыр. (3,64).

Туһаныллыбыт литература.

1. Серошевский В.Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. – 2-е изд., - М., 1993. – 736 с.

2. “Чолбон” сурунаал. 2 / 2004.

3. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.