Саха классиктарын

Саха классиктарын үлэлэрин уларытыыны тохтотуохха. Тыл үөрэхтээхтэрэ саха дьонун албынныыллар.

П.А.Ойуунускай уонна Н.Д.Неустроев урукку үйэҕэ төрөөн, иитиллэн сахалар олохторун үөрэҕин, өй-санаа төрүттэрин ол кэмҥэ хайдах баарынан дириҥник билэр, саха суругун-бичигин сайыннарбыт баар-суох дьоммут буолаллар. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин эһэн, суох оҥорон үөһээ-аллараа туппутун кэнниттэн кинилэр үлэлэриттэн тирэх ылан кэлэр көлүөнэлэр өй-санаа төрүттэрин баһылыыр кыахтаахтар.

Билигин өй-санаа, итэҕэл төрүттэрин анаан-минээн, сыал-сорук оҥостон буккуйар, халыйыыга, аҥар өттүгэр барыытыгар ыҥырар дьон баар буолууларыттан урукку, саха тылын төрүттээбит үөрэхтээхтэрбит үлэлэрин дириҥник ырытан бар дьоммутугар тириэрдии наада буолла.

П.А.Ойуунускай 1938 сыллаахха репрессияҕэ түбэһэн бары бэчээттэммит үлэлэрэ суох оҥоруллубуттарынан билигин кини бэйэтэ суруйбут үлэлэрин булар уустук. Национальнай Архивка харалла сылдьар 1935 сыллаахха бэчээккэ бэлэмнэммит үлэлэриттэн булан көрдөххө айыы диэн тылы кини куһаҕаны, хараны, буруйу кытта тэҥнээн, холбуу туттар. «Александр Македонскай» диэн кэпсээнигэр: «… Миигин умсарбыт, өстөөхпүн үөппүт халыҥ айыыгар, хараҥа буруйгар моонньоох баһыҥ хааннаах былаахы үрдүгэр быһыннын!» диэн сурулла сылдьар. Айыыны оҥоруу хараҥа буруйга тэҥнэнэр.

Эмиэ бу кэмҥэ бэчээккэ бэлэмнэммит «Соломуон Муударай» диэн кэпсээнигэр: «… Аҕа таҥараҥ бэт хараҥа айыыны оҥордо диэн бэккэ хоргутан олорор, сууттаары дууһаҕын ыллара ыытта…» …«Сассын киэһэ кэлээр, айыыбын-харабын санаан, айыыбын этэн буруйбун чэпчэтиниэм этэ…» (1,8-15). Айыыны этии диэн киһи оҥорбут куһаҕан, хара быһыыларын билиниитэ, этиитэ буолар. Ол аата П.А.Ойуунускай суруйуутунан айыы диэн тыл бэйэтэ нууччалыы грех диэн тылга сөп түбэһэр.

Архивка харалла сытар «Кыһыл ойуун» диэн драматын рукопиһыгар «… айыытынан-кырыыһынан …» диэн суруллан айыы диэн тыл кырыыска тэҥнэнэн эмиэ бэриллибит. (2,21).

Айыы диэн тыл таба өйдөбүлүн сахалар нуучча тылын баһылаан өйдөрүн-санааларын буккуйа илик кэмнэригэр суруллубут «Словарь якутского языка» диэн саха тылын сүмэтин, өйүн-санаатын түммүт улахан, үс туомнаах Э.К.Пекарскай үлэтиттэн ыллахха ордук табатык өйдөнөр. Оччотооҕу кэмҥэ айыы диэн тыл туттулла сылдьар өйдөбүлэ маннык эбит:

1. всякий противный принятым правилам, обрядам, обычаям, законам и религии поступок, вина, проступок, преступление, прегрешение, согрешение, грех; соблазнь, искушение. (буруй-хара); (айыыта суох)- без вины; (айыы-хара)- темные дела;

2. дурные последствия, наказание, страдание;

3. айыыбын – (о, грешно! о, грех мой). (3,57 столб.).

Бу тылдьыт суруллар кэмигэр сахалар тылларын атын омук тылыгар буккуйбакка бэйэтинэн туттар кэмнэригэр айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ лаппа элбэх эбит.

Сэбиэскэй кэмҥэ 1958 уонна 1959 сыллардаахха тыл үөрэхтээхтэрэ П.А.Ойуунускай бэйэтинэн суруйбут үлэлэрин саҥаттан бэчээттииллэригэр «аньыы» диэн сахаларга суох, сымыйа тылы туттууну саҕалаабыттар уонна П.А.Ойуунускай айыы-хара диэн суруйбутун уларытан "аньыы"-хара диэн бэчээттээбиттэр.

Оччотооҕу сэбиэскэй былаас салайар кэмигэр бу үлэлэри бэчээттиэх иннинэ аналлаах комиссия көрүүтүгэр биэрэн сөбүлэҥнэрин ыллахха эрэ кинигэ бэчээттэнэн тахсар кыахтааҕа, бу «аньыы» диэн тыл баар буолуутугар сабыдыаллаабыта чахчы.

П.А.Ойуунускай үлэлэрин буккуйууну хас биирдии таһаарааччы бэйэтин көҥүлүнэн, хайдах саныырынан уларыппыт курдуктар. Ол курдук 1956 сыллаахха бэчээттэммит үлэлэрин И.И.Эртюков уонна Д.К.Сивцев бэчээккэ бэлэмнээбиттэрин кэнниттэн маннык уларыйыылар киирбиттэр.

Александр Македуонускай диэн кэпсээҥҥэ маннык суруллар:

… Истэллээр-истибэттээр?!! Миигин умсарбыт, өстөөхпүн үөрпүт халыҥ аньыыгар, хараҥа буруйгар моонньоох баһыҥ хааннаах былаахы үрдүгэр быһыннын,- диэн күн судаардара, улуу баһылыктара абаран хаһыытыы түспүт. (4,13).

Улуу Кудаҥса диэн кэпсээҥҥэ айыы диэн тыл оннугар «аньыы» диэни маннык киллэрэн биэрбиттэр:

«Аньыыны оҥорон аадка түһүөм диэн, үчүгэйи оҥорон ырайга көтүөм диэн битигэр биттэммэт, түүлүгэр түһээбэт эбит. Буруй-сэмэ улааттаҕына, аньыы-хара элбээтэҕинэ бэйэбиттэн, ону ааһан бэдэрбиттэн иэстиэхтэрэ, …» диэн балыктааҕар кэлэҕэйдик, сымыыттааҕар бүтэйдик сылдьар буолар эбит. (4,42).

Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куо олоҥхоҕо маннык этии баар:

«Айыы аймаҕын

Аһара алдьаппыт

Аньыыҥ-хараҥ туолан,

Силбиктээх илиибинэн

Сиһиҥ үөһүн харбааммын,

Ситиһэн эрэбин,

Илбистээх илиибинэн

Иттэнэ уураммын

Иэскин иэстээн эрэбин…» (5,94).

Большевик диэн драмаҕа Мэхээс оҕонньору маннык этиппиттэр:

«… Бу туох аньыыбар-харабар (кириэстэнэ-кириэстэнэ), аньыы тойон таҥарам, бу айылаах накааһы накаастаатаҥый?» (5,237).

Бу тупсаран биэриилэр П.А.Ойуунускай бэйэтэ суруйбутугар сөп түбэспэттэрин архивка ууруллубут урукку үлэлэрэ туоһулууллар. Ол курдук «аньыы» диэн тылы анаан-минээн куһаҕаны бэлиэтииргэ тутта сатыыр да буоллахха иккис хос хара диэн быһаарыыта суох буолуон сөп этэ. Өйү-санааны ити курдук хос-хос этэн быһаарыы төрдүттэн сыыһа, тылы билбэттэн үөскээн тахсар быһыы буолар. Урукку кэмнэргэ сахаларга өйү-санааны быһаарыыга «аньыы» диэн тыл букатын туттуллубат, суох этэ.

Саха тылыгар киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын үчүгэй быһыылартан туспа арааран чуолкайдык өйдөнөр гына этэргэ аналлаах хара, куһаҕан диэн тылы кытта холбуу айыы диэн икки өрүттээх тыл туттуллара табыллар. Ол аата бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүлү биэрэр айыы диэн тылы хос быһааран, өйдөтөн, бу куһаҕан хара-айыы диэн этэн биэриигэ анаан хара диэн тыл холбуу туттуллар.

Саха тылын төрүт тутулуктарын дириҥник билэр Д.В.Кириллин хомуйан П.А.Ойуунускай оҕолорго анаан суруйбут кэпсээннэрин «Сэһэннэр, кэпсээннэр» диэн кинигэ оҥорон 2003 сыллаахха «Бичик» кинигэ кыһатыгар бэчээттэтэн таһаарбыта.

Бу үлэттэн П.А.Ойуунускай өйгө-санааҕа сыһыаннаах этиилэрин хомуйан айыы диэн тылы хайдах туһанара быһаарыллар. Холобур, 73 страницаҕа «Кээрэкээн» диэн сэһэҥҥэ маннык суруйар:

- «…Сууттуу кэллим, уоруйаҕы уоруйах курдук тутуом, түөкүнү түөкүн курдук дьүүллүөм, тахса тат! Айыыгын-хараҕын кэпсиэ. Аны уоруом-талыам суоҕа диэн ааттаһаҕын дуо?- диэн үөҕэ-дьаҕырыйа турбут.» (6,73). Бу этиигэ киһи куһаҕаны айбыта, оҥорбута айыы-хара диэн холбуу этиинэн быһаарыллара ордук табатык өйдөнөр.

Эмиэ бу сэһэни «Бичик» кинигэ издательствота 1993 сыллаахха «Талыллыбыт айымньылар» диэн кинигэҕэ киллэрэн бэчээттээбиттэрэ. Манна айыы уонна аньыы диэн тыллары талбыттарынан туһаммыттара.

Айыыны оҥорууттан хараҥа быһыылар, буруйу-сэмэни оҥоруулар элбээн тахсалларын П.А.Ойуунускай «Улуу Кудаҥса» диэн үлэтигэр бэлиэтиир:

- «…Айыыны оҥорон аакка түһүөм диэн, үчүгэйи оҥорон ыырайга көтүөм диэн битигэр биттэммэт, түүлүгэр түһээбэт эбит. Буруй-сэмэ улааттаҕына, айыы-хара элбээтэҕинэ бэйэбиттэн, ону ааһан бэдэрбиттэн иэстиэхтэрэ…» (7,11).

Бу үлэни 1993 сыллаахха бэчээттээн таһаарыыга 25 страницатыгар саҥа «аньыы» диэн тылы киллэрэн биэрдилэр:

…Ол иһин хайтах даа үтүөнү оҥорорго сэт-сэмэ, аньыы-хара баар буолуон сатаммат этэ…

2003 сыллаахха таһаарыыга П.А.Ойуунускай суруйуута маннык көрүҥнээх буолла:

…Ол иһин хайтах даа үтүөнү оҥорорго сэт-сэмэ, айыы-хара баар буолуон сатаммат этэ. (6,26).

П.А.Ойуунускай үлэлэрин, ордук пьесаларын бэчээттээһиҥҥэ өй-санаа тутулуктарын уларытан, ханна да суох тылы, «аньыы» диэни бэчээттээччилэр олус элбэхтик туттубуттар. Улуу сахабыт литературатын төрүттэспит киһибит өй-санаа төрүттэрин, ол аата ай диэн тылбытын хайдах баарынан, туттулларынан суруйан хаалларбытын уларытыы сааттаах быһыы, саха дьонун барыларын албыннааһыҥҥа тэҥнэһэр.

Кини «Соломуон Муударай» диэн кэпсээнигэр 1993 сыллаахха маннык уларытыыны киллэрбиттэр:

…Айбыт аньыылаах уолгун көр-иһит! (7,134).

Д.В.Кириллин редакциялаан 2003 сыллаахха таһаарбыт үлэтигэр маннык суруллар:

…Айбыт айыылаах уолгун көр-иһит! (6,90).

П.А.Ойуунускай дьон өйүн-санаатын ырытан бу үлэлэрин суруйарын саҕана «аньыы» диэн тыл букатын суох этэ. П.А.Ойуунускай өссө таҥара, айыы, өй-санаа өйдөбүллэрин бэйэтэ билэр киһи айыы диэн тылы куһаҕан өйдөбүлүнэн куруук туттара.

Ол иһин айыы диэн тылы хайаан да хара диэн куһаҕанын биллэрэр быһаарыылаах суруйара. Ону баара тылбыт үөрэхтээхтэрэ быһааран билбэккэлэр эрэ аньыы-хара диэн көннөрөн суруйа сатыыллар.

Бу «аньыы» диэн тылы таҥара, айыы диэни сиргэ-буорга тэпсибит сэбиэскэй кэмнээҕи суруйааччылар өй-санаа төрүт тутулуга диэни билбэттэриттэн киллэрэн кэбиспиттэрин билигин элбэх сыыһалардаах айыы үөрэҕин айааччылар салҕаан иһэллэр.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ саҥа тылы булан туһана сатыыллара сиэри таһынан баран эрэр. Тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһини аны «айыы буол» диэн алгыы сатыылларын тэҥэ, суобаһа суохтарыттан оннооҕор П.А.Ойуунускай бэйэтинэн айыы-хара диэн киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын туспа арааран бэлиэтээн суруйбутун саха тылыгар суох «аньыы» диэн тылга бары үлэлэрин көннөрөн 2005 сыллаахха саҥалыы бэчээттээн таһаардылар. (8,17). Бу саҥалыы таһаарыыга дьоммут букатын да өҥнөрүгэр киирэннэр биир да айыы-хара диэн тыллары хаалларбакка «аньыы-хара» диэҥҥэ уларыттылар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата икки өрүттээҕин, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥоруу диэннэргэ арахсарын билэн «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этэллэр. «Ай» диэн киһи өйүн-санаатын быһаарар тылбыт бэйэтэ икки өрүтүн холбуу иҥэринэ сылдьар соҕотох тыл. Ол аата ханнык баҕарар киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айан оҥорор кыаҕа хаһан да хаалан хаалбат. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ саха дьонун барыларын албынныы сатыылларыттан кыратык да кыбыстар санаалара суоҕа, сахабыт тылын тылдьыттарын талбыттарынан уларыта сатыыллара ордук хомолтолоох.

Бар дьон син-биир П.А.Ойуунускай үлэлэрин бэйэтэ хайдах суруйбутунан билиэхтэрэ, сыаналыахтара. Былыргы олохпутун билэр баар-суох киһибит суруйбут суруйууларын була сатаан уларыта сылдьар дьону кэлэр көлүөнэлэрбит сөбүлүөхтэрэ суоҕа. Улуу киһибит үлэлэрин була сатаан көннөрбүккүтүн бэйэҕит үйэҕитигэр урукку оннугар түһэрэн көннөрөргүт ордук буолуо этэ.

Саха норуотун биир биллэр классик суруйааччыта Н.Д.Неустроев үлэлэрин 1985 сыллаахха бэчээттээн таһаарыыга «Оҥоруу кытаанах» диэн драматыгар Маарыйа маннык этэрэ сурулла сылдьар:

- Оҥоруу кытаанах буола-буола. Ол миигин таҥара туох буруйбар-айыыбар эрэйгэ анаабытай? (9,49). Бу этиигэ айыыны оҥоруу буруйу, куһаҕаны оҥоруу буолара быһаарыллан сурулла сылдьар.

Н.Д.Неустроев үлэлэрин 2005 сыллаахха саҥалыы бэчээттээн таһаарыыларыгар тылбыт үөрэхтээхтэрэ бу этиини маннык уларыттылар:

- Оҥоруу кытаанах буола-буола. Ол миигин таҥара туох буруйбар-аньыыбар эрэйгэ анаабытай? (10,34).

Баар-суох классикпыт, үөрэнэр, үтүктэр киһибит үлэтин таба сыаналыылларын оннугар ханна да суох тылы булан уларытыылары киллэрэллэригэр бу дьоҥҥо ким көҥүл биэрбитэй? Бу уларытыыны тэҥнээн көрөн сыаналаатахха айыы диэн тылы «аньыы» диэн тылга уларытыы букатын да наадата суоҕа, өйү-санааны буккуйара биллэн тахсар.

Айыыны, киһи билбэтин оҥоруу диэн былыр-былыргыттан куһаҕан содуллаах буоларын сахалар былыргыттан билэллэр этэ. Ону баара сэбиэскэй былаас саҕана өй-санаа үөрэҕин суох оҥороорулар соруйан буккууру киллэрбиттэрэ билигин биһиэхэ дьайа сылдьар. Сэбиэскэй кэмнэргэ учуонай эҥин буолбут тыл үөрэхтээхтэрэ сахабыт тыла өйү-санааны быһаарар төрүттэрин буккуйалларын, классиктарбыт үлэлэрин уларыталларын тохтотуохха, урукку оннуларыгар көннөттөрүөххэ. (11,70).

Туһаныллыбыт литература

1. Фонд 1081, оп. 6, д. 76.

2. Фонд 1359, оп. 3, д. 252. П.А.Ойуунускай. «Красный шаман» драма.

3. Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. 1. Выпуски 1-4. Академия Наук СССР, 1958.- 642 с.

4. П.А.Ойуунускай. Айымньылар. Иккис том. Кэпсээннэр.- Якутскай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1958. – 212 с.

5. П.А.Ойуунускай. Айымньылар. Үһүс том. Пьесалар.- Якутскай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1959. – 282 с.

6. Ойуунускай П.А. Сэһэннэр, кэпсээннэр. –Дьокуускай: Бичик, 2003.–192 с. 7. Ойуунускай П.А. Талыллыбыт айымньылар. 2 том. Кэпсээннэр, сэһэннэр, пьесалар, ахтыы. –Дьокуускай: «Бичик» Нац. кинигэ кыһата, 1993. – 448 с.

8. Ойуунускай Былатыан. Талыллыбыт айымньылар хомуурунньуктара. Том 2. Сэһэннэр, кэпсээннэр, драматическай айымньылар. / Хомуйан оҥордулар М.Н.Дьячковская, С.П.Ойунская /.- Дьокуускай: Бичик, 2005.- 368 с.

9. Неустроев Н.Д. Талыллыбыт айымньылар. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1985. – 180 с.

10. Неустроев Н.Д. Айымньылар. – Дьокуускай: Бичик, 2005. – 256 с.

11. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2013. - 108 с. [[Категория:Саха култуурата]