Вацлав Серошевскай

Вацлав Серошевскай (Wacław Kajetan Sieroszewski, 1858 сыл атырдьах ыйын 24 — 1945 сыл муус устар 20) — польскай этнограф, суруйааччы, публицист, Польша тутулуга суох буолуутун туһугар хамнааһын кыттыылааҕа, 1933–1939 сыллаахха Полышатааҕы литературнай академия президенэ. Сахалар тустарынан улахан этнографическай чинчийии («Якуты»/«Сахалар») автора.

Олоҕо

Серошевскай дьоҕус дворян ыалыгар төрөөбүтэ. Кинилэр сирдэрэ-уоттара 1863 сыллаах поляктар өрө турууларын кэнниттэн былдьаммыта. Вацлав гимназияны бүтэрэн баран Варшаваҕа «Варшава-Вена» тимир суол ремесленнай оскуолатыгар слесардаабыта. 1878 сыллаахха рабочай хамсааһыҥҥа кыттан хаайыллар. 1879 сыллаахха Варшава цитаделыгар хаайыылаахтар бууннарыгар кыттан аҕыс сыл хаайыыга ууруллубут. Онто кэлин Сибииргэ көскө ыытыыга уларытыллар, Саха сиригэр 12 сыл (1880–1892) олорбута .

Серошевскай 1880 сыл ыам ыйын 19 күнүгэр Верхоянскайга тиийбитэ. Түөрт сыл Үөһээ Дьааҥы уонна Халыма улуустарыгар олорбута. 1880 сыллаахха Верхоянскайга Слепцова Анна (Арыына?) диэн саха дьахтарын кэргэн ылбыта. Мария диэн кыыс оҕоломмуттара. 1884 сыллаахха Серошевскайы Байаҕантай улууһун 3-с Байаҕантай нэһилиэгэр ыыппыттар. Манна сир оҥоруутунан дьарыктана сатаан элбэх ыарахаттары көрсөн, Саха сирин күбүрүнээтэриттэн Светлицкэйтэн маннык көрдөспүт: «…бу дойдуга сайын да харчы төлөөн тугу да булбаккын, кыһын атыылаабатах хасааһын дьон барыта бэйэтигэр тута сытар, […] миигин Нам улууһугар көһөрргүтүгэр көрдөһөбүн, оннук гымматаххытына, мин… хоргуйан өлөрбөр тиийэбин, маннааҕы сахалар билиҥҥи кэмҥэ мас субатын сииллэр, киһи сиирин тугу да атыылаһар кыах суох». 1886 сыл сэтинньитигэр Серошевскайы Нам улууһугар ыыталлар, манна Хатыҥ Арыы нэһилиэгэр олохсуйар. Бу сыл Анна өлбүтэ. Хатыҥ Арыы сахалара Серошевскайга сир биэрэллэрин баҕарбатахтара. Оччотооҕуга сыылынайдар уонна олохтоохтор сыһыаннара мөлтөх этэ, ол курдук Боотуруускай улууһун кулубата Дьөгүөр Миитэрэйэбис Ньукулаайап 1883 сыл от ыйын 21 күнүгэр маннык суруйбут: «Сыылынайдар сир оҥоһуутугар саамай табыгастаах сири ылан баран түргэн баҕайытык уоҕун бараан кэбиһэллэр уонна эбии сахалартан ордубут сирдэрин куортамҥа ылаллар […] Инньэ гынан, сыылынайдар сахалары букатын да сирэ суох хааллараллар». Ол эрээри, сыыйа олохтоохтор сыһыаннара көнөн испитэ. Серошевскай хортуоппуйу, хаппыыстаны, эриэппэни, моркуобу, луугу, гороҕу, фасолу, оҕурсуну уонна бүрүүкүбэни олордор этэ, ньэчимиэн, эбиэс, оруос, сэлиэһинэй ыһар-хомуйар этэ. Саха сиригэр сир оҥоруутун тарҕатары, сайыннарары туруорсар ыстатыйа суруйбута. Намҥа аан бастакынан күн-дьыл туругун, климаты сурунан чинчийэн көрбүт.

Саха сиригэр олорон, Серошевскай этнографическай матарыйаал хомуйар, сахалар олохторуттан кэпсээн суруйар этэ. Олору төннөн иһэр сыылынайдарынан ыытан, Польшаҕа таһаартарар этэ. 1892 сыллаахха Серошевскай Сибииргэ көҥүл айанныыра көҥүллэммитэ. Иркутскайга олохсуйан олохтоох дьаһалтаҕа сэкиритээрдээбитэ, манна А. И. Громова диэн биллэр атыыһыты, Саха сиригэр киэҥник үлэлиир фирма хаһаайкатын кытта билсибитэ. Сыылкатын кэмигэр мунньубут матырыйаалыгар олохсуйан, географтар уонна этнографтар Григорий Потанинтан, Митрофан Пихтинтан, Петр Семеновтан консультация ылан, сахалар тустарынан нууччалыы улахан этнографическай үлэтин суруйбута. Ол үлэтэ А. И. Громова харчытынан кинигэ буолан тахсар уонна Нуучча Географическай уопсастыбатын кыһыл көмүс мэтээлинэн бэлиэтэнр («Якуты. Опыт этнографического исследования», I том, СПб, 1896; польскайдыы таһаарыыта «Dwanašcie lat w Kraju Jakutów», 1900). Серошевскай кинигэтэ билигин даҕаны XIX үйэ бүтүүтүнээҕи сахалар былыргы олохторун-дьаһахтарын, култуураларын сырдаппыт саамай дириҥ чинчийиилэртэн биирдэстэринэн ааҕыллар. Иккис туом рукопиһа суруллан бүтэриллэн баран Парижка 1901 сыллааха сүппүтэ. Рукопись 1927 сыллаахха көстүбүтэ диэн сурах баар.

1895 сыллаахха Серошевскай Стефания Милановская диэн полячканы кэргэн ылбыта, киниттэн үс уолламыта. Г. Потанин уонна П. Семенов көрдөһөннөр, 1898 сыллаахха ыраахтааҕы бырабыытылыстыбата Серошевскай Польшаҕа төннөрүн көҥүллүүр. Серошевскай Кавкаһынан айанныыр. 1903 сыллаахха Бронислав Пилсудскай диэн эмиэ биир польскай этнографы кытта Нуучча географическай уопсастыбатын Японияҕа экспедициятыгар кыттар. Экспедиция Хоккайдо арыыга олорор айнар олохторун-дьаһахтарын үөрэтэр сыаллаах этэ, ол эрээри, Арассыыйа уонна Япония икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыылара мөлтөөн, эрдэ тохтообута. Ол кэнниттэн Серошевскай бэйэтэ Кореяҕа, Кытайга, Цейлоҥҥа, Египекка уонна Италияҕа сылдьыбыта. Уһук Илин мунньубут матырыйааллара Серошевскай «Корея» диэн иккис этнографическай үлэтин төрүтэ буолбута (польскайдыы таһаарыыта «Korea: Klucz Dalekiego Wschodu», 1905).

1905 сыллаахха муус устар 12 күнүгэр поляк-нуучча сийиэһигэр Серошевскай «za naszą wolność i waszą (биһиги уонна эһиги көнүлбут туһугар)» диэн биллэр тыллары этэн турардаах. Ол тыллара Польша тутулуга суох буолуутун өйүүр Арассыыйа дьонугар бэркэ биллэр буолбуттара (63 сыл буолан баран, 1968 сыллаахха Москубаҕа диссидиэннэр ити тыллары плакаакка суруйан Кыһыл болуоссакка ССРС аармыйатын Чехословакияҕа киллэрбитин утары миитиҥҥэ тахсан көскө ыытыллыбыттара уонна хаайыллыбыттара). 1906 сыллаахха Серошевскай «Күннээҕи курьер» диэн польскай хаһыакка Польшаҕа байыаннай балаһыанньаны көнөтүк сырдатарга, амнистия биллэрэргэ, алтынньы 17 к. манифеска биллэриллибит көҥүллэри олоххо киллэрэргэ ыҥырар ыстатыйа таһааран тутуллар, байыаннай суукка сууттанар, ол кэнниттэн кыраныысса таһыгар күрүүр.

1910–1914 сыллардаахха Серошевскайдар Парижка олороллор, польскай эмиграннарга биллэр дьон буолаллар. Вацлав Польскай уус-уран товариществоҕа бэрэссэдээтэллиир, Серошевскайдар дьиэлэригэр Мария Склодовская-Кюри уонна Владислав Мицкевич курдук биллэр поляктар сылдьаллар.

1914 сыллаахха Серошевскай Пилсудскай легионнарыгар суруттарар. 1918 сыллаахха Дашинскай Временнай бырабыытылыстыбатыгар информация уонна пропаганда миниистирэ буолар. 1935–1938 сыллардаахха Польша сенатыгар киирэр.

Серошевскай 1945 сыллааха Пясечно диэн куоракка ойоҕостотон (сэбиргэхтэтэн) өлбутэ. Уҥуоҕа 1949 сыллаахха Пясечноттан Варшаваҕа Повонзки кылабыыһатыгар көһөрүллүбүтэ.

Серошевскайга мемориальнай таас, Дьокуускай (2023 с. урусхалламмыт)

Уус-уран айымньылара

Серошевскай «Күһүн» диэн бастакы новеллата 1884 сыллаахха тахсыбыта. Сибиирдээҕи кэпсээннэр бэйэтин кэмигэр биллэр этилэр. Олохтоох норуоттар тустарынан «Танараларга сиэртибэ» (W ofierze bogóm), «Риштау» (Risztau), «Ойуур кытыытыгар» (Na cresach lasóv), «Тоһуурга» (W motni), «Хайлах» (Chailach), «Кули» (Kuli), «Муус ортотугар» (Wsród ladów), «Муҥур аһыы» (Na dnie nedzy), «Кур» (Ucieczka) диэн айымньылара ааҕааччы сэҥээриитин ылбыта. Серошевскай үгүс айымньыта нууччалыы тылбастанан тахсар этэ.

«Муҥур аһыы» диэн ромаҥҥа олоҕуран Россия биллэр режиссера Алексей Балабанов «Река» диэн саха артыыстардаах киинэ устан испитэ. 2000 сыл сэтинньи 20 күнүгэр Балабанов группата массыына саахыллыытыгар түбэһэн, сүрүн оруолу оонньообут Туйаара Свинобоева өлөн, киинэ устуута тохтообута.

Библиография

Якутские рассказы (Сборник). 1895.
Якуты. Опыт этнографического исследования, т. 1, СПБ, 1896.
Рассказы, 8 тт. СПб.: «Знание», 1908—1909.
Беньовский. Роман. М. Абкина тылбааһа. Л.: «Мысль», Л., 1927.
На краю лесов. Сэһэн, Л.: изд. «Библиотеки всемирной литературы», 1928; М.—Л.: Гиз, 1930.
Китайские повести. С. Михайлова-Штерн тылбааһа. М.—Л.: «ЗиФ», 1928.
Против волны, с предисл. Ф. Кона, изд. «Молодая гвардия», М.—Л.: 1929.
Pisma, 14 vv. Warszawa, 1922—1926.
12 let v kraju Jakutow, Wrazenia i notatki, z mapa i 167 rysunkami. Warsaw, 1900, xi + 414 pp.
"Wśród kosmatycһ ludzi". 1903
The Yakuts. Abridged from the Russia of Sieroshevski by W. G. Sumner // Tһe Journal of tһe Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. 1901. Vol. XXXI.
Du shamanisme d'aprés les croyances des yakoutes. // Revue de l'histoire des Religions, tome 46. Paris, 1902.
Dziela. В 20 тт. Kraków, 1958-64.

Аныгы таһаарыылар

Якутские рассказы. М.: Кудук, 1997.
Якуты. Опыт этнографического исследования. М., 1993.

Критика

Фельдман В. В. Серошевский // «Критический альманах», кн. 2, М., 1910
Залевский К. (Станислав Трусевич псевдонима). К характеристике новейшей польской литературы // «Современный мир», 1912, IV.
О труде Серошевского (быт якутов) // Изв. ВСОРГО. 1896. Т. 26, № 4–5. С. 285-302
Башарин Г.П. История аграрных отношений в Якутии // 2003, «Арт-Флекс», I т., С. 19-22 ISBN 5-93253-017-0

Серошевскай туһунан

Армон В. Польские исследователи культуры якутов. М.: МАИК «Наука/Интерпериодика», 2001.
Czachowski, K. Wacław Sieroszewski. Życie i twórczość. Łódź: Poligrafika, 1947.
Kempf, Z. Orientalizm Wacława Sieroszewskiego. Wątki japońskie. Warszawa-Wrocław: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982.
Małgowska, H. M. Sieroszewski i Syberia. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1973.
Robert J. Tһeodoratus. Waclaw Sieroszewski and the Yakut of Siberia // Ethnohistory. 1977, V. 24, No. 2. P. 103–115

Сигэ

Вацлав Серошевский и его семья // «Илин» сурунаал, 2002 с, № 2.
Серошевскай, сахалар уонна сир Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 5 күнүгэр. // «Кыым» хаһыат, 16.10.2008, №41.
Якутские потомки польского писателя, ученого-этнографа Вацлава Серошевского // «Якутия» хаһыат, 10.03.2006.
Google Video: А. Балабанов, «Река» Архыыптаммыт 2011, Бэс ыйын 3 күнүгэр.