Сиир туус

Сиир туус (хлордаах натрий), туттуллар аата “натрий тууһа”, ”ас тууһа”, ”таас туус”-ас бородууксуйата. Тас көруҥүнэн өҥө суох кристаллартан турар. Айылҕаттан ылыллыбыт муора тууһа минеральнай туус булкуспут буолан сиэрэй уонна кугас өҥнөөх. Оҥорон таһаардахха араас көруҥнээх буолар: бөдөҥ уонна мэлиллибит бытархай, ыраас, дьуоттаах, нитритнай уо.д.а.Төһө ырааһыттан көрөн маннык суортарга арахсар: экстра, урдук, бастакы, иккис.

Хостонор ньымата

Самоосадочнай туус- бэйэтэ сеҥер туус. Бу тууһу муора уута көттөҕүнэ, ”туус курулгэниттэн“ ылыллар.

Садочнай туус-туустаах куеллэртэн эбэтэр туустаах хаспахтан хостонор. Бу туус сеп тубэьэр климаттаах сиртэн сылаас кэмнэ хостонор, хаптагай көруҥнээх бассейнтан садочнай рапа уута көттөҕунэ. Тымныы климаттаах дойдуга тоҥоруу ньымата туттуллар.

Таас туус шахтаттан хостонор. Бу тууска уу да, итии да дьайбат.

Выварочнай (оргутуллубут) тууһу туустаах суурадаһыны оргутан уутун көтүтэн ылаллар. Ол аата сири дьөлөн сир анныгар айылҕа бэйэтэ уескэппит ороһуолу оботторон, эбэтэр буур скважинатыгар ууну хачайдаан тууьу таьаараллар.

Биологическай оруола

Туус киһи олоҕор, атын да тыынар тыыннахха олус наадалаах. Тууска хлор иона сүрүн матырыйаал буолар, куртах суогар туустаах кислотаны таһаарар улахан суолталаах.

Натрий иона атын ионнары кытта булкуһан былчыҥ утахтара хамсыырыгар ньиэрбэтэ күүрэригэр көмөлөһөллөр, былчыҥ утахтарын кылгатар, ол иһин организмҥа кини туһааннаах булкадыһыктара тиийбэт буолаҕына киһи уопсай мөлтөөһүнүн үөскэтэр, киһи сылайар, ньиэрбэтин үлэтэ кэһиллэр. Натрий элбэх буоллаҕына хаан баттааһына уонна уу организмна хаайтарыытыгар тириэрдэр.

Туус киһи рационугар дьайыытын туһунан араас чинчийиилэр бааллар. Аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтэ сүбэлииринэн, улахан киһиэхэ күҥҥэ 2 грамм натрий, ол аата 5 грамм ас тууһа көҥүллэнэр. Америка эмчиттэрэ сүбэлииллэринэн, тууһу доруобай дьон күҥҥэ чаайынай луосканан (6 грамм), эбэтэр өссө кыра (4 грамм) эрэ көҥүллэнэр. Ас тууһун быһа холоон 40% натрий сорох ыалдьар дьоҥҥо, күүскэ тиритэр, итиигэ үлэлиир-хамныыр дьоҥҥо көҥүллэнэр. Ону таһынан туус араас бэлэм, түргэнник астаныллар астарга, соустарга, кэнсиэрбэлэргэ, аска эбии кутуллар, маны таьынан араас тумаҕа уонна онтон да атын астарга туттуллар.

Туус тиийбэт бэлиэтинэн төбө ыарыыта, уопсай турук мөлтөөһүнэ, мэйии эргийиитэ, сүрэх өлөхсүйүүтэ буолар. Тууһу аска туттан баран, киһи ис туруга тупсар,урут бэртээхэй кэнсиэрбэлиир хаачыстыбатын билбэт да эрдэхтэринэ,тууһу олус үрдуктүк сыаналыыр этилэр. Былыр былыргыттан булчуттар уонна сүөһү иитээччилэр сиикэй эти сиэннэр эккэ-сииҥҥэ тууһу иҥэринэллэрэ.

Оҥорон таһаарыы

Түҥ былыр тууьу сорох үүнээйини кутаа уокка уматан ылаллара (холобур, болбуктаттан уонна да атын сэбирдэхтээх мастартан). Чоҕун аһы тупсарыыга тутталлара. Тууьун таьаараары эбии муора туустаах уутунан ыһаллара.

Саамай былыргы туус буһарар оһох Европа уонна Илиҥҥи Азия территориятыгар булуллубута. Ону Болгарияҕа Чернай муора кытылыгар Провадия Солницата сэлиэнньэҕэ археологическай хаһыы кэмигэр арыйбыттара. Бу сэлиэнньэ биьиги эрабыт алта тыһыынча сыл иннинэ саамай улахан тууһу оҥорон таһаарааччы куоратынан биллибитэ. Улахан туой куупал курдук быһыылаах оһохторго оргутан тууһу ылаллара. Биэс тыһыынча сыл бүтүүтэ тууһу оҥорон таһаарыы 4-5 тоннаҕа тиийбитэ.

Икки тыһыынча сыл анараа өттугэр тууьу муора уутун оргутан ылаллара. Ити ньыма аан бастаан кураайы уонна итии климаттаах дойдуларга баар буолбута, уу паар буолан көтүүтүн туһаналлара. Бу ньыма тарҕанан кэлин ууну сылытар буолбуттара. Хоту оройуоннарга, Уруҥ муора биэрэгэр бу ньыма тупсарыллыбыт. Тууьа суох уу туустаах уутааҕар эрдэ тоҥор, оттон туус минеральнай булкадаһыга хаалбыт суурадаһыныгар биллэрин курдук улаатар. Ол курдук, муора уутуттан минеральнай булкадаһыктаах ороссуолу ылаллара ону энергетическэй ороскуота суох оргуталлара.

Маны таһынан, тууһу уолан хаалбыт муораттан таас тууһу ыраастаан ылаллара.

Экономикаҕа

2006 сыл саҥатыгар Россия тууһун рынога 3,6 мелуйуөнүнэн сыаналаммыта, атын көрдөрүүлэринэн 4,5 мелүйүөн тонна, онтон аска туттуллара 0,56 млн.тонна уоннаҕы 4 млн тонната промышленноска, сүрүннээн химическэйгэ туһаныллар. Атын дойдулартан сүрүн тууһунан хааччыйааччыларынан Украина уонна Беларуссия буолаллар.

Аан дойду рынога

2017 сыл түмүгүнэн саамай эргиниллэр табаар быһыытынан туус 647-с миэстэҕэ турар, эргиэнэ АХШ 2,39 млр долларыгар тэҥнэһэр. Саамай бөдөҥ туус экспортердарынан 2017 с. Австралия (308 млн доллар), Нидерландалар (283 млн доллар), Индия (272млн.доллар), Германия (221 млн доллар) уонна Мексика (151 млн.доллар), онтон саамай улахан импортерунан Япония (242 млн доллар), Кытай (212 млн доллар), Германия (173 млн доллар) уонна Индонезия (177 млн.доллар) буолбуттара.

Аан дойдуга Россия 0,3 (7,14 млн.доллар) тууьу таска таһаарар, онтон 3,7 % (89,2 млн.доллар) тууһу тастан киллэрэр.

Тууһу сыыһа туһаныы

Аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтэ көрдөрүнэн тууһу норма таһынан элбэхтик сиэһин хаан баттааһынын үрдэтэр, ол тумугэр, сурэх, бүөр ыарыыта, куртах рага, остеопороз ыарыыга тиэрдиэн сөп. Маны таһынан туус харах, харах халтаһата иһэригэр төрүөт буолуон сөп. Кини киһи органыгар ууну тутар, ол уу үксэ киьи ис сыатыгар мустар. Бу харах давлениета үрдууругэр,катарактаҕа тиэрдиэн сөп. Киһи күннээҕи нуормата 5 грамм туус буолар.

Тууһа суох диета

Тууһа суох диетанан эмчит кэтээн көрүүтүнэн эрэ эмтэниллэр. Бу ньыма бүөр уонна хабах ыарыытыгар ананар. Диета кэмигэр киһи ис уута уонна тууһа көҕүрээн ыйааһына туһуөн сөп.

Химия промышленноһа

Туус промышленноска соданы, хлору, солянай кислотаны, натрий гидроксидын уонна тимир натрийын ыларга туттуллар.