Соһуччу көстүүлэр

Оҕо, киһи өйө-санаата, ийэ кута саҥаны айыылартан, олору умнубакка өйдөөн, үгэс оҥорон иҥэринэн иһиититтэн сайдан иһэр диэн кут-сүр үөрэҕэр быһаарбыппыт. Оҕо туох саҥаны, уратыны, урут билбэтин, оҥорботун оҥорбута барыта ордук күүстээхтик, хаһан да умнуллубат гына иҥэн, өйдөнөн хаалан иһэр. Ол аата саҥаны билии, айыыны оҥоруу барыта үгэскэ кубулуйан быһалыы ийэ кукка ууруллан иһэр уратылаах. Оҕо, киһи итинник уратыны, саҥаны айыыны оҥорбутун хаһан да умнубат, өйдүү сылдьар.

Бу быһаарыыны аныгы наука эмиэ бигэргэтэр. Киһи саҥаны билиитэ мэйиигэ саҥа нейроннар холбоһууларын үөскэтэрин быһаарбыттара. Итини тэҥэ оҕо 3 саастааҕар мунньуллубут өйө-санаата, тугу билбитэ мэйиитигэр туспа ууруллан сылдьарын арааран билбиттэр. Ол иһин сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ табата аныгы науканан дакаастана сылдьар чахчы буолар.

Оҕо, киһи өйө-санаата сайдыыта, ийэ кута иитиллэрэ барыта саҥаны билииттэн, олору оҥорууттан үөскүүр, ол иһин өйдөнөн хаалара ураты күүстээх, хаһан да умнуллубат.

Сорох кэмҥэ киһи өйүгэр-санаатыгар ийэ кута, ол аата умнуллубат өйдөбүллэр биирдэ көрөрү, истэри уонна оҥорору кытта үөскээннэр үгэстэргэ кубулуйаллар.

Бу өйдөбүллэри манныктарга араарыахха сөп:

1. Ынырык, ыар, соһутар көстүүлэр.

2. Хаһан да оҥорботоҕу, айыыны оҥоруу.

Киһиэхэ хаһан да умнуллубат өйдөбүллэр түргэнник үөскэһиннэрин арыыйда киэҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Олус соһуччу хаһан да көрбөтөҕү көрүү, истии киһи өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник хатанар, хаһан да умнуллубат өйдөбүлү үөскэтэр. Ынырык, киһи өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалар көстүүлэри көрүүнү сахалар “Киһи түүлүгэр киирэр ыар көстүү” диэн ааттыыллар. Түүл үөрэҕин быһаарыытынан киһи түүлүгэр көрөр бэлиэлэрэ үгэскэ, ийэ кутугар кубулуйдахтарына эрэ чуолкайдык көстөллөр.

Куһаҕан, ыар быһыыны көрүү киһиэхэ хаһан да умнуллубат гына өйдөнөн хаалыан сөп. Маннык быһыыны көрүүнү кырдьаҕастар соһуччу “Түүлгэр киирэн хаалыа” диэн сэрэтэллэрэ. Куһаҕан, ыар быһыы биирдэ көрөрү кытта өйгө-санааҕа киирэн иҥэн киһи түүлүгэр көстөр уратылаах.

Итини тэҥэ киһи олус улаханнык соһуйбута, муодарҕаабыта, куттаммыта түргэнник, биирдэ көстөөт даҕаны түүлүгэр киирэн иҥэр. Өй-санаа бу курдук түргэнник уларыйар кэмнэрдээҕэ олоххо улахан уустуктары үөскэтиэн сөп.

Куһаҕан, ынырык көстүүттэн киһи олус соһуйдаҕына, уйулҕата хамсаатаҕына өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник, умнуллубат буола хатанан хаалар. Ол курдук хаһан да умнуллубат түүллэр бааллар.

2. Хаһан да оҥорботоҕу, билбэти, саҥаны айыыны оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник хатанар, хаһан да умнуллубат.

Оҕо аан маҥнай тугу эмэ билбитэ кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан ордук күүскэ иҥэн ууруллар. Тоҕо диэтэххэ өйгө-санааҕа урут суох, саҥаны билии, саҥаны айыы ураты өй-санаа буолан туспа ууруллар, мэйии ситимнэригэр саҥа сибээстэри үөскэтэр, дириҥник хараллар, ол иһин өйдөнөн хаалар.

Аан маҥнай испиискэни умаппыт оҕо өйүгэр-санаатыгар бу уматыыта олус дириҥник иҥэр. Онно эбии тарбаҕын уокка салаттаҕына сааһын тухары умнубат гына өйдөөн хаалар, испиискэттэн сэрэнэрэ үөскээн олохсуйар.

Тугу барытын аан маҥнай оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник өйдөнөр. Бу быһыыны сааһырбыт киһи ордук чуолкайдык билэр. Ол курдук киһи урукку олоҕуттан ону-маны өйдүү сатаатаҕына туох эмэ уһулуччулаах, биирдэ эмэтэ буолан ааспыт түбэлтэлэр, саҥаны арыйыылар, айыылар өйдөнөн хаалбыттарын ахта саныыр, умнуллубатахтарын бэлиэтиир.

Сорох ыар быһыылар киһи олоҕор биирдэ эмэтэ да буоллахтарына, хаһан да умнуллубат гына иҥэн, өйдөнөн хаалыахтарын сөп. Бу быһаарыыны элбэх киһини өлөрөр маньяктар бааллара быһаарар. Киһини өлөрүу диэн олус ыарахан, ыар саҥаны айыы буоларынан, өйгө-санааҕа умнуллубат, дириҥ бэлиэлэри хаалларарынан, киһини өлөрөн баран түбэспэтэх, тутуллубатах өлөрүөхсүт, бу ыар быһыытын өссө хатылаан оҥороро, өй-санаа хатыланар уратытынан быһаарыллар.

Ким тугу эмэ, хаһан эрэ эппитин умнубат дьон эмиэ бааллар. Бу этии суолтата уонна хайдах этиллибитэ умнуллубатыгар ордук улахан оруоллаах. “Үөҕүү умнуллубат” диэн этэллэр. Ол аата, бу этии дорҕооннорун дьайыылара киһи өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник хатаналларыттан умнуллубата улаатар.

Киһи өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥмит, умнуллубат буолбут өйдөбүллэр түүлгэ киирэн көстөллөрүн бары билэбит. Ол аата өй-санаа үгэс буолан иҥмитин бэлиэтинэн, түүлгэ көстүүлэри ааҕыахха сөп. Тапталлаах киһи мөссүөнэ түүлгэ киирэн көстүүтэ таптал үөскээн, олохсуйан эрэрин биллэрэр.

Улаханнык соһуйуу, олус куттаныы киһи өйүгэр-санаатыгар хаһан да умнуллубат гына хатанан хаалыахтарын, түүлгэ киирэн көстүөхтэрин сөп. Өй-санаа үөрэҕин быһаарыытынан киһи түүлүгэр уһун кэмҥэ үгэс буолбут өйдөбүллэрин, бэлиэлэри көрөр.

Киһи өйө-санаата аныгы компьютер курдук үлэлиир. Ол аата эрдэттэн ууруллубут программалары, кыра эрдэҕинэ үгэс буолбут ийэ кутун өйүн-санаатын толоро сылдьар. Ол программа сахалыы аата үгэс диэн. Хас биирдии быһыыны хос-хос хатылаан оҥордоххо үгэс үөскүүр. Киһи төһө элбэх үчүгэй үгэстэрдээх даҕаны үчүгэй быһыылаах киһи буолан үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.

Оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр үгэстэргэ ордук түргэнник уонна умнубат гына үөрэнэр. Өй-санаа дьайыытын уратытынан киһи саҥа билэр быһыылара, саҥаны айыылара олус күүскэ өйдөнөн хаалар уратылаахтар.

Оҕо аан маҥнай билбитэ-көрбүтэ, ол аата айыыны оҥорбута ордук күүскэ, умнуллубат гына өйдөнөр кыахтаахтар. Оҕо өйө оннук уратылаах. Олус улаханнык соһуйуу ордук күүскэ өйдөнөр. Бу өйдөр-санаалар мунньуллан оҕо ийэ кутун үөскэтэллэр.

Эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскээһинэ хаһан да умнуллубат өйдөбүлү иҥэрэр. Сахалар эмискэ ыарыы буолуутун “Айыы-айа” диэн этэллэр, урут билбэт, саҥа быһыыта, айыы буоларын анаан биллэрэллэр. Киһиэхэ хамсаныылартан, ыарыылартан үөскүүр өйө-санаата буор кутун үөскэтэр. Буор кут эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр иҥэн сылдьар, ол иһин хаһан да умнуллубат. Киһи оҥоро үөрэммит хамсаныытын хаһан баҕарар оҥорор кыаҕа хаалан хаалбат.

Сахалар киһини оҕону соһутары, куттууру, оннооҕор кыра оҕо баарыгар улаханнык саҥарары сөбүлээбэттэр, “Кута көтүө” диэн сэрэтэллэр. Ол барыта оҕоҕо соһуччу куһаҕан үгэс; соһумтаҕай, куттаҕас буолуу үөскээн хаалбатын иһин оҥоруллар туһалаах, харыстыыр быһыы буолар. Былыргы сахалар оҕону иитиигэ “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” кыһаналлара ити уратынан уонна бу кэмҥэ ийэ кута үөскээн эрэринэн быһаарыллар.

Саҥаны билэн, сайдан иһэр оҕо өйө-санаата, ийэ кута иитиллэрэ ураты харыстанан, сөптөөхтүк, үчүгэй быһыылары иҥэриигэ анаан нэмин билэн оҥоруллара ирдэнэр. (1,43).

Туһаныллыбыт литература

1.Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.