Суол быраабылаларын тутуһуу

Суол быраабылаларын тутуһуу киһи быһыылаах буолууну биллэрэр.

Бука бары ханан эрэ массыынаҕа сыһыаннаахпытынан уонна массыыната суох хайдах да табыллыбат кэммит кэлбитинэн саҥаны айыы уратыларын быһаарарга суолунан айаннааһыны ырытыы ордук туһалаах уонна тиийимтиэ. Дьон бары сылдьар суоллара биир буоллаҕына тэпсиллэн, көнөн тупсан иһэр. Бу суолунан ханна да туораабакка баран иһэр буоллахха, дьон курдук, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу, ол аата бары быһыыны барытын киһи оҥорорун курдук оҥоруу салҕанан баран иһэрэ быһаарыллар.

Киһи маннык быһыыта «Оҥкуллубут суол устун баран иһии» диэн сахалыы ааттанар. Олох олоруу эмиэ тосту уларыйыылар соһуччу киирбэтэхтэринэ биир тэҥник, оҥкуллубут суол устун баран иһэр кыахтанар уонна «Олох оҥкула» диэн ааттанар. Бэлэм, оҥкуллубут суол устун баран иһии айанныырга чэпчэки. Билбэт сиргэ суолтан туораан хаалыы мунууга, эрэйгэ тириэрдэрин ким да саарбахтаабат, арай биир эмэ түбэлтэҕэ суолтан туорааһын табыллан, быһалыыр суол арыллыан сөп. Айаннаан иһэн суолтан туорааһын хаһан да үчүгэй буолбат. Быһалаары санаммыт киһи куһаҕан сиргэ түбэһэн улаханнык тардыллан, букатын да хойутуон, кыайан барымыан да сөп. Бэлэм суолтан туорааһынтан айан эрэйэ эбиллэр, суол куһаҕаныттан туох эмэ, тиэхиникэ алдьаныан сөп балаһыанньата үөскүүр.

Арай бу суолбут ханнык эмэ тумулу эргийэ барар буоллаҕына тиэхиникэлээх дьон үчүгэй тэпсиллибит суолунан эрэйэ суох эргийэн барыахтарын сөп. Бары да оннук сылдьаллар. Көнө, үчүгэй суолунан айанныырга үчүгэй уонна түргэн. Онтон сатыы киһи, ол тумулу эргийбэккэ, быһа барыан сөп. Аҕыйах да буоллар кыратык быһалаан бириэмэни барыһырара киниэхэ туһалаах. Сатыы киһи суол куһаҕаныттан иҥнибэтэ манна эмиэ тирэх буолар. Легковой массыынанан бу сатыы эрэ киһи сылдьар суолунан аан маҥнай барыы саҥаны арыйыы, ким да оҥорботоҕун оҥоруу буолан айыыны оҥорууга киирсэр. Тоҕо диэтэххэ бу кыра, кыараҕас суолунан сатыы киһиттэн ураты легковой массыына сылдьа илигинэн саҥаны айыы буолар уонна бэйэ оҥороругар улахан уустуктары үөскэтиэн сөп.

Быһа суолунан аан маҥнай барыыга араас улахан массыына кыайан ааспат бадарааннара, суон мастар туора охтубуттара көрсүөхтэрин сөп. Олору барыларын тумнан, ыраастаан барыы улахан үлэни-хамнаһы эрэйэр. Ону тэҥэ массыынаны бадарааҥҥа түһэрэн букатын да тимирдэн кэбиһиэххэ сөбө олус улахан сэрэхтээх буолууну ирдиир.

Саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу ордук үлэлээҕин, эрэйдээҕин уонна өссө сыыһа-халты буолар кутталлааҕын үлэһит, ону-маны бэйэлэрэ оҥорор, тутар дьон ордук билэллэр уонна саҥаны айыыттан сэрэнэллэр, оҥорортон туттуналлар, оҕолорун «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэр.

Киһи ханнык баҕарар обществоҕа, дьону кытта бииргэ олороругар, сылдьарыгар уонна үлэлииригэр аналлаах хааччахтары, ол эбэтэр быраабылалары уонна сокуоннары тутуһа сылдьара хайаан да эрэйиллэр кытаанах көрдөбүл буолар. Ханнык баҕарар быраабыла, сокуон, ол эбэтэр хааччах, өйү-санааны, киһи оҥорор быһыытын хааччахтыыр, аналлаах кыйыаҕа киллэрэр, аһара барбаты хонтуруоллуурга, бэрээдэктииргэ аналланар.

Билигин дьон бары тутуһа сатыыр быраабылаларынан суол быраабылалара буолаллар. Хас биирдии киһи массыына ыыппатаҕына, олорсооччу эбэтэр суолу туорааччы сатыы киһи буолан ылара хаһан баҕарар баар. Бары быраабылалартан суол быраабылатын бары билэбит уонна толорорбут хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Киһи өйө-санаата хаһан баҕарар аһара барар кыаҕын хаалларбат, ол-бу, араас санаалары саныыра кыайан бобуллар кыаҕа суох. Санааны тутан ылан кыайан хаайыллыбат. Оннук күүс өссө көстө илик. Арай киһи бэйэтэ эрэ араас элбэх санааларын кыайа тутан салайан, аһара барбаттарын туһугар аналлаах хааччахтарга, киһи быһыытын аһара барбакка, сиэри тутуһарга киллэрэн биэрэр кыахтаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын аналлаах хааччах иһигэр сайыннардаҕына уонна улаатан иһэн сатаан салайа үөрэннэҕинэ эрэ, ити элбэх көрдөбүллэри, быраабылалары эрэйэ суох толорор кыахтанар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕинэн оҕо санааларын салайан киһи быһыытын, ол аата киһи оҥорорун курдук быһыылары оҥоро үөрэниитэ киһи буолуу диэн ааттанар. Киһи быһыылаах киһи суол быраабылаларын тутуһар кыаҕа улахан.

Билигин суолларга араас элбэх массыыналар үлэҕэ-хамнаска үтүрүттэрэн тиэтэйэ-саарайа айанныыллар. Массыыналар бэйэ-бэйэлэригэр мэһэйдэспэккэ суол арахсыыларыгар этэҥҥэ аасыһалларын аналлаах суол быраабылалара хааччыйаллар. Түргэнник айанныыр массыынатын суоппар суол бары быраабылаларын тутуһан эрэллээхтик ыытара хайаан да көрдөнөр кытаанах көрдөбүлгэ киирсэр. Суол быраабылалара диэн аналлаах хааччах, суоппардар уонна атыттар бары тутуһуохтаах аһара барбат күрүөлэрэ, хааччахтара буолар.

Аныгы олус күүстээх мотуордаах үчүгэй массыыналарынан бу хааччаҕы тутуһан, аһара түргэнник барбакка, этиллибит түргэннээхтик айаннааһын быраабыланы, хааччаҕы тутуһуу, киһи буолуу, киһилии быһыыланыы биир көрүҥэ буолар. Киһилии быһыылаах киһи суол быраабылаларын тутуһан айанныахтаах диэни бары билэбит. Кыайыан-хотуон баҕата аһара күүстээх эдэр киһи кыахтаах массыынаҕа олордоҕуна аһара барар санаатын кыана туттара ордук эрэйдээх. Бэйэтэ атаахтык, тулуура суох буола иитиллибит, киһиргии, бэрдимсийэ үөрэммит киһи суол бары быраабылаларын тутуһан айанныыра аһара уустук.

Билигин эдэр уолаттар айыыны оҥорор санаалара элбээһиниттэн түүн суолга араастаан күрэхтэһэр буоллулар. Олус күүстээх мотуордаах массыыналарынан суолга кэккэлэһэ сүүрдэн сырсыыны оҥорон олус түргэнник сүүрдэллэр, айан суолун быраабылаларын тутуспаттара элбэх.

Маннык саҥа, урут буола илик күрэхтэһии көрүҥүн булуу саҥаны арыйыы, айыы буолар. Дьон билбэттэрин, урут оҥорботторун оҥоруу саҥаны айыы буолар. Эдэрдэр саҥаны, урут туттуллубаты булан арыйан иһэллэрэ олус элбэх. Элбэх саҥаны айалларыттан куһаҕан өттө өссө элбээн биэрэр. Бу саҥаны арыйыы күрэхтэһии буоллаҕа дии, туох да куһаҕана суох диэн баҕар сорохтор этиэхтэрин сөп. Ол эрээри кыараҕас, икки массыына хардарыта аасыһар эрэ суолларыгар кэккэлэһэ айаннааһын көҥүллэммэт, олус кутталлаах. Соһуччу утары иһэр массыына тиийэн кэллэҕинэ абаарыйа буолуон сөп. Маннык күрэхтэһии аналлаах суолга ыытыллара ирдэнэр.

Саҥаны, биллибэти оҥоро сатааһын, саҥаны айыы «Голливудские гонки» диэн массыынанан харса суох айаннааһын көрүҥэр эмиэ баар. Биһиги уолаттарбыт бу саҥаны айыыны Бүлүүлүүр айан суолугар боруобалаан көрбүттэрэ. Бу саҥаны айыы түмүгүнэн суол бэлиэлэрин суулларыта көтүппүттэрэ, икки үчүгэй джип массыыналары хампарыта түһүөлээн алдьаппыттара уонна өссө уматан кэбиспиттэрэ. Эдэрдэр маннык быһыыларыттан "айыы үчүгэй" диэн этии, үөрэтии улахан сыыһата арыллар.

Эдэрдэр маннык саҥаны оҥорон иһэр быһыылара үчүгэйи оҥоруу диэки буолбакка куһаҕаны, дөбөҥнүк оҥоруллар быһыылар диэки хайысхалааҕын сахалар таҥараларын үөрэҕэ былыр-былыргыттан билэн төрөппүттэри сэрэтэр аналлаах. Суол быраабылаларын тутуһан айаннаа, аһара түргэнник барыма диэн үөрэх «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума» диэн этиилэри тутустахха эрэ кыайан толоруллар кыахтанарын төрөппүттэр өйдөөн оҕолоро кыра эрдэҕиттэн үөрэтиэхтэрэ этэ.

Сайдан иһэр санаалаах эдэр киһи өйө-санаата таһынан таһымнаан тугу барытын оҥорор кыахтаах. Кини «Yчүгэйи, куһаҕаны арааран билбэт» буола өйө-санаата сайдан хаалара ордук кутталлаах. Билбэтигэр тэптэрэн куһаҕаны элбэҕи оҥоруон сөп. Кини өйүн-санаатын табан салайан киһи быһыылаах буолуутугар үөрэтиини сахалар таҥараларын үөрэҕэ эрэ табатык уонна олох сайдан, демократия киирэн иһиитигэр сөп түбэһэрдик быһаарар.

Билигин үөрэх арааһа эбиллэн турар кэмигэр оҕо өйүн-санаатын табатык иитии уустугуран турар. Төрөппүттэр өй-санаа үөрэхтэриттэн ханнык үөрэх сыыһатын, табатын, туһалааҕын чуолкайдык быһааран оҕолорун иитэллэригэр хайаан да туһаналлара эрэйиллэр. Биир эмэ оҕону сатаан ииппэтэххэ кырдьар сааска соҕотох хаалыы эрэйэ кими барытын күүтэрин умнубаппыт буоллар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ эрэ оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын табатык салайан биэрэри ситиһэр кыахтаах. Арай үөрэх оҕоҕо иҥэр, ол аата ийэ кута иитиллэр кэмин хойутаппакка эрэ үөрэтэри умнумуохха сөп этэ.

Оҕону киһиргэтэн үөрэтии, «Мин эрэ үчүгэйбин» диэн бэрдимсик санааҕа киллэрэн, барыга бары бастаан иһэр уонна туох үчүгэй барыта киниэхэ баар буолуохтааҕын курдук санааны үөскэтэр. Барыга бары бастыыр санаалаах киһи массыынанан олус түргэнник сылдьар, барыларын куотар санаата ордук улаатан хаалара суолга сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөп.

Эдэр уолаттар тулуурдара суох буолуута эбиллэн иһэр. Охсуһан баран мастанар, сэптэнэр киһи куһаҕан, мөлтөх киһи буолар диэн өйдөбүлгэ уолаттар хайаан да үөрэниэ этилэр. Тулуурдара тиийбэккэ, бэрдимсик санааларын кыайан туттуммаккалар кыраттан сылтаан охсуһан-этиһэн, сэптэнэн, быһахтанан барар оҕолор элбээн иһэллэр. Оннооҕор оскуолаҕа, үөрэнэр кылаастарыгар быһаҕынан анньыһарга кытта тиийдилэр.

Массыыната суох эдэр уолаттар массыына уоран ыыталлар. Саҥа массыынаҕа олорор, ыытар, саҥаны айыыны оҥорор баҕа санааларын кыайан кыатаммаккалар дьон массыыналарын уорууга тиийэллэр. Саҥа, атын массыынаҕа аан маҥнай олоруу эдэр киһи санаатыгар саҥаны оҥоруу, айыы буолар. Саҥаттан саҥа массыыналары уоран өссө боруобалыыр, саҥаны айыыны оҥорор санаатын тулуура суох буола иитиллибит эдэр киһи кыайан туттунара уустугуттан уорааччылар элбэхтэр.

Аһара барар, аһара туттар быстах быһыылаах киһи сыыһа-халты туттарыттан, бэйэтин көҥүлүнэн үйэтин кылгатыан сөп. Манна массыынанан түргэнник айаннааһын ордук кутталлааҕа биллэн тахсар. Билигин Россияҕа массыына абаарыйатыттан 30-ча тыһыынча эдэр дьон өлөллөрүн тэҥэ, эдэр саастарыттан 200-тэн тахса тыһыынча киһи кэлиэкэ буолаллара ордук хомолтолоох.

Дьоҥҥо көрсүө, сэмэй буолуу ордук улахан туһалааҕын билигин умнан, хаалларан сылдьар курдукпут эрээри саха дьонун олохторун үөрэҕэ сэмэй дьон омугу сайыннаралларын быһаарар. Сэмэй буолуу диэни испитигэр аанньа ахтыбат курдукпут эрээри үлэһит, туохха да аһара туттубат, олохтоммут үгэстэри тутуһар, хаһан да аһара барбат дьон уһун олохторун киһи быһыылаахтык олороннор, оҕолорун үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн, аһара барбат, киһи быһыылаах дьон буола улаатыннараннар омук ахсаанын элбэтэн омугу сайыннараллар. (1,12).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" хаһыат. №26. 30.12.2010.