Татарстаан

Татарстан Республиката

Татарстан Республикасы

Татарстан Республикатын былааҕа Татарстан Республикатын дьаралыга
Татарстан Республиката Россия картатыгар
Киинэ	Казан
Иэнэ	68 000 км²
Дьонун ахсаана	3 768 000 киhи (2005)
Федеральнай уокуруга	Приволжский
Экономическай оройуона	Поволжский
Ил тыла	нуучча, татар
Президент	Рустам Минниханов
Ил Сүбэ салайааччыта	Фарид Мухаметшин
Кэм зоната	MSK (UTC+3, сайын UTC+4)

Татарстан Өрөспүүбүлүкэтэ (тат. Татарстан Республикасы) диэн Арассыыйа Федерациятын субъега, Волгатааҕы федеральнай уокурукка киирэр. 1920 с. ыам ыйын 27 к. Татар Социалистическай Советскай Өрөспүүбүлүкэ тэриллибитэ.

Киин куората — Казан. Татарстан Киров, Ульянов, Самара, Оренбург уобластарын кытта, ону таһынан Башкортостаны, Марий Эли, Удмуртияны уонна Чувашияны кытта сыста сытар.

Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятынан "Татарстан" уонна "Татарстан Өрөспүүбүлүкэтэ" диэн ааттар тэҥнэр.

Устуоруйата

Былыр бу сиргэ киэҥник биллэр, Илиҥҥи Европа биир күүстээх дойдута - Волга Булгарията баар этэ. Былыргы болгардар (булгардар) бу сиргэ Орто Азияттан көһөн кэлбиттэрэ биллэр. Сабаҕалааһын быһыытынан болгардар былыргы гуннарга уруулуу омуктар. Чопчу түрк омук буолаллара биллэр.

Кэлин, Хазар Каганата үөскээбитигэр уонна күүһүрбүтүгэр, болгардар хазардарга баһыйтараллар. X. үйэҕэ Булгарияҕа Багдад султанын илдьитэ Ибн Фадлан кэлэр. Ибн Фадлан Булгарияҕа исламы тарҕатар. Формально Булгария хаана аны Багдад султаныттан тутулуктаах буолар.

1224 с., нуучча-кыпчак сомоҕолоспут сэриитин кыайан баран, Дьэбэ-нойон уонна Сүбэдэй-багадур икки түмэннээх Булгарияҕа тиийэллэр (Киин Азияҕа төннөн иһэн). Манна тиийэн баран моҕол-түрктэр булгардартан хоттороллор. Кэлин өссө хас да сэриилээһин буолбута, ол эрээри булгардар кыайыылаах хаалан иһэллэрэ.

1235 с. моҕол-түрктэр Улуу Курултаай тэрийэллэр. Бу Курултаай ыйааҕынан Улуу Арҕааҥҥы Сэрии саҕаланар. 1236 с. үс түмэн күүһүнэн Волга Булгарията моҕол-түрктэргэ бас бэринэр.

Араас кэмҥэ Волга Булгарията араас киин куораттаах этэ. Ордук биллэллэр Болгар уонна Билэр куораттар.

Моҕол-түрк сэриилээһинин кэнниттэн Булгария Дьучи Улууһугар (Көмүс Ордуу) киирэр.

XV. ү. саҕаланыытыгар (Дьучи Улууһа ыһыллар кэмэ) Улуу-Мухаммад Казан ханлыгын тэрийэр. 1445 с. Улуу-Мухаммад Москубаны бас бэриннэрэр. Казан ханлыга күүһүрэр.

XVI. ү. саҕалаан, нууччалар сирдэрэ холбоспутун кэннэ, Москуба Казаны кытта сэриини саҕалыыр, ол түмүгэр, 1552 с. IV. Уйбаан Казан куораты сэриилээн ылар. Мантан ыла нуучча сирдэрэ (Русь) Арассыыйа буолаллар.

Арассыыйа иһигэр Казан сирдэрэ Казан ыраахтааҕылыга, онтон Казан губернията диэн ааттана сылдьыбыттара. 1920 с. Татар Социалистическай Советскай Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллэр.