Таҥара уларыйыыта

Таҥара уларыйыыта өй-санаа сайдыытыттан, тупсуутуттан үөскүүр.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ атын таҥара үөрэхтэрин курдук олус былыргы, догма буолбут, олоххо туттуллубат этиилэринэн туһаммат. Бу үөрэх киһи өйүгэр-санаатыгар үөскээбит үтүөҕэ ыҥырар баҕа санаалара үгэстэргэ кубулуйбуттара таҥараны үөскэтэр диэн быһаарар уонна өй-санаа сайдан, тупсан истэҕинэ таҥаралар уларыйан иһэллэрин билинэр. (1,59). Үгэс буолбут ситиһэ сатыыр баҕа санаалар таҥараны үөскэтэллэр уонна кэмэ кэллэҕинэ, баҕа санаа уларыйдаҕына уларыйан биэрэллэр. Киһи ханнык үгэс буолбут санаалардаах даҕаны соннук таҥаралаах буолар.

Тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи үчүгэй киһи таҥаралаах киһи буолар. Үчүгэй киһи таҥара дьоҥҥо барыларыгар туһата улахан. Оҕо улахан, үчүгэй дьону төрөппүттэрин таҥара оҥостон улааттаҕына кинилэр курдук олоҕун оҥостор кыахтанар.

Таҥара диэн туох эрэ элбэҕи хомуйуу, таҥыы, олортон улаханы таҥан үөскэтии ааттанар. Элбэх үгэстэртэн хомуллан, таҥыллан үөскээбит өй-санаа таҥараны үөскэтэр. Аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон таҥара халлааҥҥа олорор уонна дьоҥҥо ону-маны биэрэр диэн сыыһа санааны быраҕыахтарын сөп этэ. Таҥара диэн киһи бэйэтин үтүөҕэ ыҥырар баҕа санааларын үгэс оҥостон иҥэриниитэ буолар.

Олус былыргы өбүгэлэр хара тыаҕа уһун үйэлэргэ бултаан-алтаан айахтарын ииттинэн, «Байанай» диэн ааттаах таҥараланан олорбуттар. Билигин олох сайдыбытынан хара тыаттан бултаан аһааччы аҕыйах киһи хаалла, атыттар бары, элбэх ахсааннаахтар, булт диэни харахтарыгар да көрбөт кэмнэрэ тиийэн кэллэ. Аныгы сайдыылаах олох кэлэн иһэр сиригэр булт бары көрүҥэ биллэрдик аҕыйаан иһэр. Саха дьонун үгүстэрэ бултуур-алтыыр, онтон туһа, ас-үөл таһаарынар кыахтара суох буолбута кырдьык да ыраатта. (2,17).

Булт таҥарата, «Байанай» аныгы, сайдыылаах кэмҥэ хаалан, умнуллан иһэрэ быһаарыллар. Аҕыйах ахсааннаах булчуттар уонна биирдэ эмэ сынньана, бултуу сылдьааччылар эрэ туһанар таҥаралара буолла. Былыргылар билиилэриттэн аныгы олоххо туһалааҕын, туттулларын, ол аата үрүҥүн талан ылан олоххо туһаныы аата Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар. Былыргылар, Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьар өбүгэлэр билиилэриттэн аныгы, сайдыылаах олоххо туһалаах билии бэрт аҕыйах, олору таба талан ылан, үрүҥүн, үчүгэйин эрэ арааран ылан туһаныы эрэйиллэр.

Олоххо ситиспит ситиһиилэри салгыы, сайдыы, үүнүү диэки ыҥырар баҕа санааланнахха, олору ситиһии диэки ыҥырар таҥараланнахха өй-санаа салгыы сайдарын ситиһии кыаллар. Киһи бэйэтин олоҕор сыһыана суоҕу, ханан да таарыйбаты хаһан да ылыммат, таба өйдөөбөт. Олус былыргы, аһара хаалбыт, аныгы дьоҥҥо таба өйдөммөт, олоххо туттуллубат буолбут таҥаралар өй-санаа сайдыытыгар тириэрдибэттэр, ол оннугар өй-санаа хаалыытын үөскэтэллэр.

Аныгы, түргэнник сайдан иһэр олоххо уларыйыылар, тупсуулар киирэн иһэллэр. Олох уларыйыытыттан өй-санаа эмиэ хаалсыбакка уларыйан, тупсан истэҕинэ эрэ табыллар, оччоҕо эрэ сайдыыттан хаалбаттар.

Олох сайдан, уларыйан иһиититтэн тутулуктанан киһи баҕа санаата, таҥарата эмиэ уларыйан биэрэр кэмнэрдээх. Олус былыргы кыыл, көтөр таҥаралар аныгы, сайдыыны ситиспит дьоҥҥо букатын да наадалара суохтара кырдьык. Бу хаалбыт таҥаралары сөхсүтэ, онно-манна, ыйдары олорунан ааттаан иҥэрэ сатааһын аныгы сайдыылаах олоххо олорор дьоҥҥо таба өйдөммөт, сөп түбэспэт.

Билигин Россия дьоно 450 эрэ ахсааннаах ордон хаалбыт амур тиигирин харыстыыр, хайдах гынан ахсааннарын элбэтэр туһунан толкуйдуу, туох кыайалларын барытын оҥоро сатыыллар. Россияҕа тиигири бултааһын бобуллубутун кэнниттэн ахсааннара арыычча эбилиннэ диэн ааҕаллар. Былыргы, айылҕа кыылларын бултуурга, киэргэлгэ, аһылыкка туһаныыга ыҥырар Байанай таҥара аны хаалан “Харыстас” таҥараҕа уларыйара ирдэнэр.

Билигин сахалар таҥаралара эмиэ өйдөрүн-санааларын курдук сайдан иһэр уонна аныгы олоххо олус туһалаах буолуохтаах, айылҕаны, кыыллары, көтөрдөрү харыстыырга аналлаах, саҥа “Харыстас” таҥараны аан бастаан үөскэтэр кыахтанна.

Таҥара диэн киһиэхэ бэйэтигэр, мэйиитигэр олохсуйар, өйүгэр-санаатыгар иҥмит, үгэскэ кубулуйбут баҕа санаата буолар. Үтүө, үчүгэй баҕа санаалары үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии таҥараны үөскэтэр. Үгүс дьоҥҥо айылҕаны харыстыыр, көмүскүүр баҕа санаа баар буолуута “Харыстас” таҥараны үөскэтэр кыахтанна.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээбит, иҥмит баҕа санаалара, таҥарата киниэхэ инники ыҥырар сулус буолан олоххо сирдииллэр, тугу эмэ ситиһэригэр тириэрдэллэр. Төрөппүтүн үтүктэн, тугу барытын кини оҥорорун курдук оҥорор, кини курдук буолар баҕа санааны иҥэриннэҕинэ, улахан киһи буолуу өйө-санаата оҕоҕо иҥэр, олохсуйар. Бу үтүө баҕа санааны ситиһиигэ киһи таҥара көмөлөһөр кыаҕа улахан. Киһи таҥара оҕо өйүн-санаатын киһи буолууга иитэргэ көмөлөһөр буоллаҕына, тугу барытын, айылҕаны харыстыырга «Харыстас» таҥара көмөтө улаатар.

Дьон бэйэлэрин куһаҕан санааларын күҥҥэ түөртэ; үстэ аһылыктар иннилэринэ уонна киэһэ утуйуу иннинэ тохтуу, чуумпура түһэн куһаҕаны умнан, ыраастанан уонна үчүгэй санааларынан толоруна сылдьаллара олох көрдөбүлэ буолар. Таҥара дьиэтигэр хас нэдиэлэ биир күнүгэр сылдьан куһаҕан санаалартан ыраастаныы олоҕурдаҕына, куһаҕан санаалар аҕыйыыллар. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн оннук ыраастанар үгэскэ үөрэтии төрөппүттэр сыалларыгар кубулуйдаҕына эрэ таҥара итэҕэлэ олоххо киирэр, дьоҥҥо туһалыыр кыахтанар.

Дьон өйө-санаата сайдыыта өй-санаа көҥүл барарын үөскэтэринэн, өйүнэн-санаанан салаллан олоххо туһалаах быһыыны, үлэни киһи оҥороро ыараханын быһыытынан кыратык ыган, хаайан биэрии эрэ өйү-санааны ыраастааһыны олоххо киллэрэр кыахтанар.

Аһара барар өйү-санааны кыччатыы, оннугар түһэрии бэйэттэн ордук үчүгэй киһи баарын билинииттэн, «Таҥараттан ордоору гыннын дуо?» диэн дьарыйыыттан, өйдөтөн биэрииттэн кыаллар кыаҕа улаатар. Бокулуоннааһын, төбөнү төҥкөтүү, умсары көрүү аһара барар өйү-санааны суох оҥорор, намтатар, аллараа түһэрэр кыахтаахтар. Киһи өйө-санаата аһара барарын суох оҥорууга сахалар таҥараларын үөрэҕэ төбөнү төҥкөтүүнү, умсары көрүүнү туһанан, “Өрө көрүүнү” намтатар, аһара барар быһыылары оҥорууну суох оҥорор.

Католическай, православнай уонна мусульманскай таҥаралар аһара тоталитарнай, диктаторскай тутулуктаахтар. Аан дойдуну барытын таҥара айбыта диэн өйү-санааны үөскэтэн салайааччылар бэйэлэрин тустарыгар туһаналлар, тарҕаталлар. Бу быһаарыыттан тирэх ылан итэҕэйэр дьон бары таҥараҕа бас бэринэллэр, таҥара үөрэҕин этиилэрин толороллор, бэйэлэрэ таҥара курдук үчүгэй киһи буола сатыыр баҕа санааны үөскэтинэллэр уонна ону ситиһэ сатыыллар.

Таҥара диэн киһи бэйэтин үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаата үгэскэ кубулуйбута ааттанар. Ким ханнык үгэс буолбут баҕа санаалардаах даҕаны соннук таҥаралаах буолар. Кыра эрдэҕиттэн айылҕаны харыстыыр, көмүскүүр санаа үгэс буолан иҥмит оҕото “Харыстас” таҥаралаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Билигин Аан дойду үрдүнэн айылҕа уларыйыыта түргэтээһиниттэн араас хамсааһыннар үөскүүллэрэ элбээн иһэр. Дьон салгыы олохторугар, айылҕа уларыйбата буоллар диэн баҕа санаалара күүһүрэн иһэр. Билигин, аныгы олоххо айылҕаны, кыыллары харыстыыр таҥара, «Харыстас» диэн ааттаах таҥара бар дьоҥҥо наада буолара тиийэн кэллэ.

Уһун үйэлэр тухары саха сирин харыстаан билигин кэлэн сирбит чөл туруктаах. Сахалар олорор сирдэрэ былыргы туругунан уһун кэмҥэ турарын туһугар «Харыстас» таҥара көмөтүн туһаналлар. (3,72).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.

2. "Туймаада" хаһыат. №127. 15.11.2012.

3. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.