Тыа сиригэр туризм сайдыыта

Саха өрөспүүбүлүкэтин 1998с. ахсынньы 29 кунугэр тахсыбыт 60 нүөмэрдээх «Саха сиригэр туризм сайдыыта» сокуоҥҥа «туризм» диэн тылы маннык быһаараллар: «туризм – это временный выезд граждан с постоянного места жительства в познавательных, оздоровительных, спортивных, профессионально-деловых и иных целях без занятия оплачиваемой деятельностью в месте временного пребывания».

Тыа сиринээҕи туризмҥа ыалдьыттар дэриэбинэҕэ сынньанар сыаллаах кэлэллэр. Бу туризм көрүҥэ куорат олохтоохторугар, кырдьаҕас дьоҥҥо, устудьуоннарга, оҕолорго аналлаах.

Саха сирэ урут уруккуттан кэрэ айылҕатынан, ыраас салгынынан биллэр. Хас биирдии улуус ураты көстүүлээх. Үгүс улууска туристскай базалар бааллар. Оттон Уус-Алдан улууһугар туризм үчүгэйдик сайда илик. 

Уус-Алдан улууһун Бээрийэ нэһилиэгэр олус үчүгэй тур ресурсалара бааллар. 

География

Нэһилиэк улуус илин өттүгэр сытар. Түүлээх, II Байаҕантай, Тулуна, Өнөр нэһилиэктэрин кытта быысаһар. Нэһилиэк киинэ Бороҕонтон (улуус киинэ) 80 км тэйиччи сытар.

Сирэ-уота Саха сирин киин намталыгар сытар. Өрүстэр кирбиилэригэр рельеф араас көрүҥнэрэ: күөллэр-алаастар уобаластара, Өлүөнэ, Алдан өрүстэр эдэр хочолоро бааллар. Нэһилиэк сирэ-уота сүнньүнэн судургу, намыһах рельефтээх. Сир үрдэ ирбэт тоҥноох, нэһилиэк сирин үгүс өттүн тиит мастаах тайҕа баһылыыр, үрэхтэр, үрүйэлэр хочолоро, алаастар хонуу, бадараан үүнээйилэринэн бүрүллүбүттэр.

Тосту континентальнай климаттаах, үрдүк баттааһыннаах. Сөҥүү түһүүтэ элбэҕэ суох, кыһын, сайын климат араастаныыта үрдүк. Сыл орто температурата – 16,1°С. Сэттэ ыйдаах тымныы кыһыннаах. Намыһах температурата -55°С тиийэр. Тымныы алтынньыттан муус устар саҥатыгар диэри турар. Кыстык хаар алтынньыга түһэр. Хаар халыҥа сорох сылга 0,8 м тиийэр. Ыам ыйын бүтэһигэр хаар олоччу ууллар. Сайын кылгас, 3 ый турар. Итии, ол гынан баран бэс ыйын саҥатыгар, атырдьах ыйыгар, дэҥҥэ от ыйыгар хаһыҥ түһэр. Күһүнэ ардахтаах буолар.

Саамай улахан үрэх диэн Танда. Саас халааннаан, сороҕор бөһүөлэк анныгар анньар. Ыһыах саҕана түһэр. Күһүөрү уолан быста сыһар, быстар даҕаны.

Тоноҕос

Билэ:Тоноҕос.jpg

Нэһилиэк кииниттэн 10 км ыраах Танда үрэх кытылыгар Тоноҕос диэн сир баар. Бу сиргэ 19-с үйэттэн Бөтүрүөбүстэр диэн улахан аймах олорбута. Сэрии кэмигэр манна «Буденнай» диэн колхоз баара. Билигин манна «Дьиэ кэргэн фермата» баар. Манна уопсайа 30 ынах, ону таһынан араас кыыллар бааллар. Ферма ыалдьыттарга ынах ыыр, кыылы-сүөлү көрөр тоҕоос биэрэр.

Таҥараһыт хайата

Бээрийэ нэһилиэгин биир кэрэ көстүүтүнэн буолар “Таҥараһыт хайата”. Мыраан үрдүгэ - 100 м. Урукку Хаҥалас нэһилиэгэр Прокопий Петров диэн уус олорбут. Кини политсыылынайдары кытта бодоруһан суруйар, ааҕар буолбут. Дьокуускайга Поповтар диэн маһы, тимири ууһанар ыал мастерскойдарыгар муосчутунан үлэлии киирбит. Манна Прокопий Троицкай таҥара дьиэтин уонна колокольнятын үтүгүннэрэн кыыл муоһуттан оҥорбут үлэтэ дьон биһирэбилин ылан араас быыстапкаларга кыттыбыт. Сири-дойдуну 3 сыл кэрийэн дойдутугар төннөн, Танда үрэх саамай үрдүк мырааныгар тыатын солоон немецтии муннуктаах 3 хостоох дьиэ, тэлгэһэтигэр ампаар уонна оҕус туруорар килиэбинэ туттубут. Мыраан үрдүгэр сиэмэ, хортуоппуй олордо сылдьыбыт уонна бурдугу мэлийэр миэлиҥсэ оҥостубут.

Нэһилиэк киэн туттуута

Бээрийэ биир ытыктабыллаах олохтооҕунан норуот эмчитэ Гурий Иванович Турантаев – Бороҕон оҕонньор буолар . Кини 1929 сыллаахха тохсунньу 7 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. Аан бастакытын 14 саастааҕар 1943 сыллаахха илии тостуутун эмтээбитэ. 80-с сыллартан уопсай эмтээһининэн дьарыктанар. «За доблестный труд» уонна «Гражданская доблесть» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Киниэхэ Россия үрдүнэн биллэр гимнасткалар (Виолетта Иванова, Алина Кабаева, Ляйсан Утяшева, Ирина Чащина) эмтэммиттэрэ.

Бээрийэ нэһилиэгэ элбэх талааннаах дьонунан биллэр. Ол курдук манна өрөспүүбүлүкэҕэ биллибит 7 норуот маастара баар. Ону таһынан Бээрийэҕэ «Арчы» туосчуттар түмсүүлэрэ баар. Бу түмсүү 1986 сыллаахха норуот маастардара Васильева В.Т. уонна Васильева Е.В. көҕүлээһиннэринэн арыллыбыта. Түмсүү кыттааччыларын туос иһиттэрэ элбэх сири-дойдуну кэрийбиттэрэ. Ону таһынан кинилэр Саха сирин биллиилээх дизайнерын Августина Филиппова сакааһынан сүктэр кыыс маллаах иһитин тикпиттэрэ.

Туһаныллыбыт литература

1. Закон «О туризме и туристской деятельности в РС(Я)» от 29.12.98г. N60

2. Федеральный закон «Об основах туристской деятельности в РФ» от 24.11.96г. N132

3. Васильев Р.Р. Ойуун ууһа Бээрийэлэр. – Дьокуускай: Бичик, 2011. – 352с.