Тыл дорҕоонун уларытыы

Тыл дорҕоонун уларытыы атын өйдөбүллээх тыл үөскүүрүгэр тириэрдэр.

Саха тыла олус былыр, киһи өйө-санаата саҥа үөскээн сайдан эрдэҕинэ үөскээбитэ сыыйа дакаастанан иһэр. Хас биирдии тыл дорҕооннорун охсууларынан, дьайыыларынан сааһыланан үөскүүрэ уонна соннук өй-санаа олохсуйара быһаарыллар. Солун диэн былыр-былыргыттан баар тылбыт оннугар "сонун" диэни туттуҥ диэн тылбыт үөрэхтээхтэрэ сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла этэллэр, онно-манна суруйаллара элбэх.

Тыл дорҕооннорунан тутулуктарын таба өйдөөбөккө сыыһа тутта сылдьыы биир холобурунан солун диэн тыл оннугар, "сонун" диэн тылы туттуу буолар. Тыл олоҕун дорҕооннорун сааһылыы тутуу уонна тылга иҥэн сылдьар өй-санаа төрүттэрин үөрэтии бу сыыһа ханна баарын быһаарар кыаҕы биэрэр.

Урукку кэмҥэ саҥаны билии, истии сахалыы солун диэн ааттанара, кырдьаҕастар «Туох солуннааххын?»- диэн ыйыталлара. Урукку кэмҥэ суруйааччылар элбэхтик тутталлара. Кэнники суруйааччылартан Алексей Бродников «Көмүскэ уута» диэн сэһэнигэр солун диэн тылы туттар.

Эстибит сэбиэскэй былаас саҥаны айыы “үчүгэй” диэн сыыһа үөрэҕиттэн тирэх ылан ону-маны саҥаны билиини, истиини үчүгэй эрэ курдук санаан, кэлтэйдии баран, тылбыт үөрэхтээхтэрэ солумсах диэн куһаҕан тылы үөскэтэр солун диэн тылбытын уларытан, «сонун» диэн этиҥ, оннук суруйуҥ диэн этэллэр, бэйэлэрэ суруйаллар.

Тыл биир сүрүн дорҕоонун уларытыы тылбыт суолтатын, киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор дьайыытын тосту уларытан кэбиһэрин, тылбыт үөрэхтээхтэригэр эрэнэммит аахайбакка сылдьарбытынан туһананнар ити уларытыыны оҥорбуттара. Дорҕооннор киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыларын, бу тылларбыт төрүттэрин уонна онтон ханнык тыллар салгыы үөскүүллэрин ырытан таһаарар кыахтаммыппыт сыыһаны булууга көмөлөстө.

Сол диэн тыл бу, ол диэн өйдөбүлгэ билигин да туттуллар.

Сол уонна уун диэн тыллар холбоһууларыттан солун диэн саҥаны билиини, истиини биллэрэр тыл үөскээбит. Бу тыл ол, бу саҥаны билиигиттэн уун, бэрис, биэр диэн көнө өйдөбүллээх тыл буолар. Ол иһин «Туох солуннааххын?» диэн саҥаны билээри ыйытыы олус таба.

Солуй – Тапталыҥ, иэйииҥ ааһан, туохтан эмэ тэй, арах. Бу көтөр уйатыттан солуйбут. Бу тыл туох эмэ солуна, саҥата ааспытын, атынынан солбуллубутун биллэрэр тыл.

Солуулаах – Киһиэхэ, олоххо туох эмэ көстөр туһалаах, суолталаах (үксүгэр суох диэн тылы кытта ситимнэһэн төттөрү өйдөбүлгэ туттуллар). Ордук солуулаах үлэни булуохха. Солуута суохха күн-дьыл баранар. Солуута суох быһыы.

Солуута суох – туһата суох. Солуута суохха эрэйдэнэр табыллыбат. Бу тылдьыппыт таба быһаарыылара. Саҥаттан саҥаҕа түһэн, бииртэн бииргэ көтүөккэлээн иһии сыыһа, таах эрэйдэнии элбээн хаалыан сөбүн быһаарарынан куһаҕан суолтаҕа куруук туттуллар.

Солун диэн тылтан солумсах диэн тыл үөскүүр. Солумсах диэн тыл сол диэн төрүттэн үөскээн тахсара саҥаны, солуну билэ сатыыр, өссө аһара барар кыахтаах киһини бэлиэтиир. Саҥаттан саҥаны аһара баран билэн-көрөн иһии аата солумсах диэн буолара туох барыта аһара бардаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйарын быһаарар. Аһара ону-маны, ордук туһата суоҕу, куһаҕаны билэ-көрө сатааһын, аһара солумсах буолуу киһилии быһыы буолбатын бу тыл куһаҕан өйдөбүллээҕэ биллэрэр.

Барыга-бары солумсаҕыра, саҥаттан-саҥаны, урут биллибэти киллэрэ, туһана сатааһын эрэйдээх, табыллыбакка хааллаҕына улахан ночооту оҥоруон сөп. Государство таһымыгар солумсаҕырыы холобурунан Улуу Өктөөп революцията норуоту салайыыга саҥаны киллэриитэ сыыһатын 74 сыл кэнниттэн биирдэ билэн көннөрө сатыыбыт. Аҕыйах сыллааҕыттан оскуолаҕа ЕГЭ-ни оҥорон киллэрэ сатыы сылдьаллар. Син санааҕа үчүгэй, субу кэмҥэ туһата элбэх буолуох курдук саҥаны киллэрии эрээри, куһаҕан өттө баһыйан барыах курдуга сыыйа биллэн эрэр.

Бу солумсах диэн тыл ордук эр дьоҥҥо эбэтэр дьахталларга сыһыаннаан туттулуннаҕына саҥаттан саҥаны, атынтан атыны билээри сотору-сотору солбуйан иһиигэ тириэрдэринэн, аһара саҥаны билэ сатааһын дьон олоҕор соччо үчүгэйэ, туһата суох быһыы буоларын чахчы бигэргэтэр.

Солумсах диэн тылы "сонумсах" диэҥҥэ салайар былаастар сэбиэскэй былаас кэмигэр соруйан уларытыылара саха дьоно онно-манна барытыгар, үгүстүк туһата суохха солумсаҕыра сылдьыылара элбээһинин үөскэтэн туһалаах дьыалаларынан, үлэнэн-хамнаһынан дьарыктаналларын аҕыйатыытыттан тыа сиригэр үлэ-хамнас айгыраата. Өйгө-санааҕа дьайар тылы уларытыыттан, бу быһыы букатын аһара баран эрэр. Саҥаны аһара баран билэ-көрө сатааһын сахалыы солумсах диэн соччо үчүгэйэ суох суолталаах тылынан ааттанара аһара барыыны тохтоторо. Бу тыл куһаҕан суолтата билигин да уларыйбакка эрэ сылдьара дьону тохтотор, арыычча өйдөннөрөр.

Омук күүскэ үлэлээн-хамсаан үлэҕэ-хамнаска эрэ ситиһиилэри оҥоруута сайдыылаах буолууга, олох тупсарыгар тириэрдэрин солун диэн тылы "сонун" диэҥҥэ уларытыы умуннаран, буккуйан сылдьарыттан, атыҥҥа, буолар-буолбакка солумсаҕырыы элбээтэ.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ сонурҕааһын диэн биирдэ эмэтэ, хаһан эмэ саҥаны билэ сатааһынтан сонун диэн тылы үөскэппиттэрэ төрдүттэн сыыһа. Бу сонурҕааһын диэн тыл төрүтэ син-биир сон диэн тыл буолар. Ол курдук сонур диэн тылбыт сону уур диэн тыллардартан үөскээбит, суолтатыгар өйдөбүлэ сөп түбэспэт.

Сонун диэн тыл олоҕо, төрүтэ сон диэн буолар. Бу тылы бары билэбит, уһун кыһыны быһа кэтэр соммут аата буолар. Саҥаны билиигэ, истиигэ хайа да өттүнэн сыһыана суох тыл, өйбүтүн-санаабытын буккуйан атын өттүгэр халыйыыга тириэрдэр тылы тыл үөрэхтээхтэрэ туһаннара сатыыллар.

Сон диэн тыл төрүтүттэн салгыы туох да саҥаны билиигэ сыһыаннаах тыллар үөскээбэттэр. Арай сонумсах диэн саҥа соннонон иһэр, саҥа сону элбэхтик кэтэр киһини бэлиэтиир тыл үөскүүр. Бу сонумсах диэн тыл дьайыытыттан саха дьахталларын баар-суох баҕа санаалара соннорун уларытан иһии диэки халыйбыта кырдьык буолла.

Саҥаны, солуну билиини "сонун" диэн тылынан уларытан ааттааһын үөдүйүүтэ дьон, ордук эдэрдэр ону-маны, араас суолтата суох, буортулаах, куһаҕаҥҥа да тириэрдэр саҥаны аһара билэ-көрө сатыылларын улаатыннарда, сайыннарда. Бары кэриэтэ эдэрдэр саҥа тарҕанан эрэр наркотиктары, спайсы боруобалыы сатыылларын күөртүүрүнэн, тохтоппотунан, бу кэмҥэ "сонун" диэн тыл куһаҕана өссө улаатар.

Солун диэн тылтан солумсах диэн куһаҕан өйдөбүллээх тыл үөскүүрэ эдэрдэр аһара баран ону-маны, туһата суоҕу, буортулааҕы билэ-көрө сатыылларын тохтотор күүһэ улахан.

Саха тылын төрүт үөскээбит тутулуктара былыргы саха киһитин үлэтин-хамнаһын уратыларын кытта быһаччы сибиэстээхтэр. Түүлээх булду эккирэтэн, суолун хайан бултааһын сонордоо диэн этиллэр. Ол аата түүлээҕи бултааһын табылыннаҕына, кыаттардаҕына кэлин соннонууга тириэрдэрин иһин итинник эппиттэр.

Сонор диэн тылбыт сон уонна оҥор диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит. Тоҕо диэтэххэ сону сонордоон, түүлээҕи бултаан сон оҥоруллар кыахтанарын биллэрэр. Онтон сонор диэнтэн сонордоо диэн тахсыбыт. Доо диэн доҕор диэн тыл кылгаабыта. Ол аата кыыл суолун булан баран доҕоругар бултаа, сонордоо диэн этэн биэрбитин биллэрэр.

Сонурҕаа диэн саҥа сону сонургуу көр диэн өйдөбүллээх. Биирдэ эмэтэ саҥалыы хараҕынан көрөрү биллэрэр.

Солун диэн тылбытын уруккутун курдук саҥаны билиини, истиини бэлиэтииргэ туттарбыт, урукку оннугар төнүннэрэрбит хайаан да ирдэнэр. Онтон "сонун" диэни туттумуохха, билиигэ-көрүүгэ ханнык да сыһыана, туһата суох, өйбүтүн-санаабытын буккуйан соннонууга эрэ тириэрдэр тыл буолар.

Сил диэн тылы бары билэбит.

Силбээ – самсыы тут, салҕаа. Былыргы кэмҥэ, ордук тымныыга, силлээн баран сыһыара тутан кэбиһии эмиэ баар буолуон сөп, билигин да туттуллар.

Силбик – сииктээх, тыаллаах-куустаах кэм.

Силбиэтэн диэн тыл киһи кыыһырбыт майгынын быһаарыыга ордук чуолкай, соннук иһиллэр. Олус эмискэ уларыйыылар, сыыһа-халты хамсаныылар кыыһырдахха ордук элбииллэр. Кыыһыран хаһыытаатахха сил бырдаҥалыан сөбө силбиэтэн диэн тылынан ордук чуолкайдык бэриллэр.

Тылдьыппытыгар туох санааттан бу тыл төрүтүн уларытан кэбиспиттэрэ биллибэт. Маннык суруйуҥ диэбиттэр:

Сирбиэтэн – кыыһыр. Сир диэн тыл олоҕуттан ханнык да ыһыллар, бырдаҥалыыр көрүҥнээх үөскээбэтин үрдүнэн итинник суруйуҥ дии сылдьаллар.

Саха тыла дорҕооннорунан тутулуга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин билигин кэлэн уларыта сатыыр куһаҕаҥҥа эрэ тириэрдэр.

Сэбиэскэй, өй-санаа тутулуктарын билиммэт кэмҥэ саха тылын аахайбат, кыра да суолта биэрбэт, аанньа ахтыбат буолуу, симэлитэ сатааһын тэнийэн үөскээбитэ, ону тэҥэ соруйан буккуйааччылар, саҥа тылы булан киллэрэ сатааччылар оччоттон баччаҕа диэри бааллар. Уһун үйэлэр тухары уларыйбакка кэлбит төрүт тылларын дорҕооннорун сахалар уларыппаттар.

Сахабыт тылын тыл үөрэхтээхтэрэ харыстыахтара диэн алҕас санааҕа киирэ сылдьабыт. Бу дьон саҥаны айа, саҥа тыллары була сатыыллара элбэҕиттэн, аһара барбытыттан төрүт былыргы сахабыт тылын уларыта сатыыр адьынаттаннылар. Солун диэн тылбытын сонун диэҥҥэ кинилэр уларыта сатыыллар, өссө остуоруйа диэн олохпут кэпсээнин быраҕан саҥа “устуоруйаланыахтарын” баҕара сатыыллар. Тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар элбэх ахсааннаах үлэһиттэр киирэн биэрбэттэр.

Тылбытын үлэһиттэр, субу тутта сылдьар дьон эрэ ордук кыһанан харыстыыр кыахтаахтар. (1,40).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2013. - 108 с.